türkiye cumhuriyeti anayasası

türk vatanı ve milletinin ebedî varlığını ve yüce türk devletinin bölünmez bütünlüğünü belirleyen, türkiye cumhuriyeti devleti’nin anayasasıdır.

1982 yılında, türkiye büyük millet meclisi’nce en son kabul görmüş, en yeni maddeleriyle tümü aşağıdadır.

(kurucu mecliste kabul tarihi : 18.10.1982; halkoyuna sunulmak üzere tasarının resmî gazetede ilanı: 20.10.1982-17844; kanunun halkoyu ile kabul tarihi: 7.11.1982; halkoyu sonucunun yayımlandığı resmî gazete tarihi: 9.11.1982-17863 mükerrer)

kanun no. : 2709 kabul tarihi : 7.11.1982

başlangiç (değişik: 23.7.1995-4121/1 md.)

türk vatanı ve milletinin ebedî varlığını ve yüce türk devletinin bölünmez bütünlüğünü belirleyen bu anayasa, türkiye cumhuriyetinin kurucusu, ölümsüz önder ve eşsiz kahraman atatürk’ün belirlediği milliyetçilik anlayışı ve o’nun inkılâp ve ilkeleri doğrultusunda;

dünya milletleri ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir üyesi olarak, türkiye cumhuriyetinin ebedî varlığı, refahı, maddî ve manevî mutluluğu ile çağdaş medeniyet düzeyine ulaşma azmi yönünde;

millet iradesinin mutlak üstünlüğü, egemenliğin kayıtsız şartsız türk milletine ait olduğu ve bunu millet adına kullanmaya yetkili kılınan hiçbir kişi ve kuruluşun, bu anayasada gösterilen hürriyetçi demokrasi ve bunun icaplarıyla belirlenmiş hukuk düzeni dışına çıkamayacağı;

kuvvetler ayrımının, devlet organları arasında üstünlük sıralaması anlamına gelmeyip, belli devlet yetki ve görevlerinin kullanılmasından ibaret ve bununla sınırlı medenî bir işbölümü ve işbirliği olduğu ve üstünlüğün ancak anayasa ve kanunlarda bulunduğu;

(değişik: 3.10.2001-4709/1 md.) hiçbir faaliyetin türk millî menfaatlerinin, türk varlığının, devleti ve ülkesiyle bölünmezliği esasının, türklüğün tarihî ve manevî değerlerinin, atatürk milliyetçiliği, ilke ve inkılâpları ve medeniyetçiliğinin karşısında korunma göremeyeceği ve lâiklik ilkesinin gereği olarak kutsal din duygularının, devlet işlerine ve politikaya kesinlikle karıştırılamayacağı;

her türk vatandaşının bu anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu;

topluca türk vatandaşlarının millî gurur ve iftiharlarda, millî sevinç ve kederlerde, millî varlığa karşı hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde ortak olduğu, birbirinin hak ve hürriyetlerine kesin saygı, karşılıklı içten sevgi ve kardeşlik duygularıyla ve “yurtta sulh, cihanda sulh” arzu ve inancı içinde, huzurlu bir hayat talebine hakları bulunduğu;

fikir, inanç ve karariyla anlaşılmak, sözüne ve ruhuna bu yönde saygı ve mutlak sadakatle yorumlanıp uygulanmak üzere,

türk milleti tarafindan, demokrasiye âşık türk evlatlarının vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi olunur.

birinci kisim

genel esaslar

i. devletin şekli

madde 1. – türkiye devleti bir cumhuriyettir.

ii. cumhuriyetin nitelikleri

madde 2. – türkiye cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devletidir.

iii. devletin bütünlüğü, resmî dili, bayrağı, millî marşı ve başkenti

madde 3. – türkiye devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. dili türkçedir.

bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır.

millî marşı “istiklal marşı”dır.

başkenti ankara’dır.

iv. değiştirilemeyecek hükümler

madde 4. – anayasanın 1 inci maddesindeki devletin şeklinin cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2 nci maddesindeki cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.

v. devletin temel amaç ve görevleri

madde 5. – devletin temel amaç ve görevleri, türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır.

vi. egemenlik

madde 6. – egemenlik, kayıtsız şartsız milletindir.

türk milleti, egemenliğini, anayasanın koyduğu esaslara göre, yetkili organları eliyle kullanır.

egemenliğin kullanılması, hiçbir surette hiçbir kişiye, zümreye veya sınıfa bırakılamaz. hiçbir kimse veya organ kaynağını anayasadan almayan bir devlet yetkisi kullanamaz.

vii. yasama yetkisi

madde 7. – yasama yetkisi türk milleti adına türkiye büyük millet meclisinindir. bu yetki devredilemez.

viii. yürütme yetkisi ve görevi

madde 8. – yürütme yetkisi ve görevi, cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu tarafından, anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir.

ix. yargı yetkisi

madde 9. – yargı yetkisi, türk milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır.

x. kanun önünde eşitlik

madde 10 – herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.

(ek fıkra: 7/5/2004-5170/1 md.) kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür.

hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz.

devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar. (*)

(*) 9/2/2008 tarihli ve 5735 sayılı kanunun 1 inci maddesiyle bu fıkraya “bütün işlemlerinde” ibaresinden sonra gelmek üzere “ve her türlü kamu hizmetlerinden yararlanılmasında” ibaresi eklenmiş,bu ibare anayasa mahkemesi’nin 5/6/2008 tarihli ve e.: 2008/16, k.: 2008/116 sayılı kararı ile iptal edilmiştir.

xi. anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğü

madde 11. – anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.

kanunlar anayasaya aykırı olamaz.

ikinci kisim

temel haklar ve ödevler

birinci bölüm

genel hükümler

i. temel hak ve hürriyetlerin niteliği

madde 12. – herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.

temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder.

ii. temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması

madde 13. – (değişik: 3.10.2001-4709/2 md.) temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. bu sınırlamalar, anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.

iii. temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılamaması

madde 14. – (değişik: 3.10.2001-4709/3 md.) anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lâik cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.

anayasa hükümlerinden hiçbiri, devlete veya kişilere, anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz.

bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkında uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir.

iv. temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması

madde 15. – savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir.

(değişik: 7.5.2004-5170/2 md.)birinci fıkrada belirlenen durumlarda da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler dışında, kişinin yaşama hakkına, maddî ve manevî varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.

v. yabancıların durumu

madde 16. – temel hak ve hürriyetler, yabancılar için, milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla sınırlanabilir.

ikinci bölüm

kişinin hakları ve ödevleri

i. kişinin dokunulmazlığı, maddî ve manevî varlığı

madde 17. – herkes, yaşama, maddî ve manevî varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir.

tıbbî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbî deneylere tâbi tutulamaz.

kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.

(değişik: 7.5.2004-5170/3 md.)meşrû müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veya isyanın bastırılması, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci fıkra hükmü dışındadır.

ii. zorla çalıştırma yasağı

madde 18. – hiç kimse zorla çalıştırılamaz. angarya yasaktır.

şekil ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz.

iii. kişi hürriyeti ve güvenliği

madde 19. – herkes, kişi hürriyeti ve güvenliğine sahiptir.

şekil ve şartları kanunda gösterilen :

mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir küçüğün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine getirilmesi; toplum için tehlike teşkil eden bir akıl hastası, uyuşturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kişinin bir müessesede tedavi, eğitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı şekilde ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararı verilen bir kişinin yakalanması veya tutuklanması; halleri dışında kimse hürriyetinden yoksun bırakılamaz.

suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçmalarını, delillerin yokedilmesini veya değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde hâkim kararıyla tutuklanabilir. hâkim kararı olmadan yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun şartlarını kanun gösterir.

yakalanan veya tutuklanan kişilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarındaki iddialar herhalde yazılı ve bunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir.

(değişik: 3.10.2001-4709/4 md.) yakalanan veya tutuklanan kişi, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kırksekiz saat ve toplu olarak işlenen suçlarda en çok dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır. kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun bırakılamaz. bu süreler olağanüstü hal, sıkıyönetim ve savaş hallerinde uzatılabilir.

(değişik: 3.10.2001-4709/4 md.) kişinin yakalandığı veya tutuklandığı, yakınlarına derhal bildirilir.

tutuklanan kişilerin, makul süre içinde yargılanmayı ve soruşturma veya kovuşturma sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır. serbest bırakılma ilgilinin yargılama süresince duruşmada hazır bulunmasını veya hükmün yerine getirilmesini sağlamak için bir güvenceye bağlanabilir.

her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kişi, kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde hemen serbest bırakılmasını sağlamak amacıyla yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına sahiptir.

(değişik: 3.10.2001-4709/4 md.) bu esaslar dışında bir işleme tâbi tutulan kişilerin uğradıkları zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine göre, devletçe ödenir.

iv. özel hayatın gizliliği ve korunması

a. özel hayatın gizliliği

madde 20. – herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz. (mülga cümle: 3.10.2001-4709/5 md.)

(değişik: 3.10.2001-4709/5 md.) millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz. yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliğinden kalkar.

b. konut dokunulmazlığı

madde 21. – (değişik: 3.10.2001-4709/6 md.) kimsenin konutuna dokunulamaz. millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin konutuna girilemez, arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz. yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliğinden kalkar.

c. haberleşme hürriyeti

madde 22. – (değişik: 3.10.2001-4709/7 md.) herkes, haberleşme hürriyetine sahiptir. haberleşmenin gizliliği esastır.

millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; haberleşme engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz. yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, karar kendiliğinden kalkar.

istisnaların uygulanacağı kamu kurum ve kuruluşları kanunda belirtilir.

v. yerleşme ve seyahat hürriyeti

madde 23. – herkes, yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir.

yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak;

seyahat hürriyeti, suç soruşturma ve kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini önlemek;

amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir.

(değişik: 3.10.2001-4709/8 md.) vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti, vatandaşlık ödevi ya da ceza soruşturması veya kovuşturması sebebiyle sınırlanabilir.

vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz.

vi. din ve vicdan hürriyeti

madde 24. – herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.

14 üncü madde hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, dinî âyin ve törenler serbesttir.

kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz.

din ve ahlâk eğitim ve öğretimi devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve orta-öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır.

kimse, devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukukî temel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.

vii. düşünce ve kanaat hürriyeti

madde 25. – herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir.

her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.

viii. düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti

madde 26. – herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. bu hürriyet resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar. bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine bağlanmasına engel değildir.

(değişik: 3.10.2001-4709/9 md.) bu hürriyetlerin kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği, cumhuriyetin temel nitelikleri ve devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korunması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiş bilgilerin açıklanmaması, başkalarının şöhret veya haklarının, özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüğü meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir.

(üçüncü fıkra mülga: 3.10.2001-4709/9 md.)

haber ve düşünceleri yayma araçlarının kullanılmasına ilişkin düzenleyici hükümler, bunların yayımını engellememek kaydıyla, düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin sınırlanması sayılmaz.

(ek: 3.10.2001-4709/9 md.) düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunla düzenlenir.

ix. bilim ve sanat hürriyeti

madde 27. – herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir.

yayma hakkı, anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz.

bu madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi ve dağıtımının kanunla düzenlenmesine engel değildir.

x. basın ve yayımla ilgili hükümler

a. basın hürriyeti

madde 28. – basın hürdür, sansür edilemez. basımevi kurmak izin alma ve malî teminat yatırma şartına bağlanamaz.

(ikinci fıkra mülga: 3.10.2001-4709/10 md.)

devlet, basın ve haber alma hürriyetlerini sağlayacak tedbirleri alır.

basın hürriyetinin sınırlanmasında, anayasanın 26 ve 27 nci maddeleri hükümleri uygulanır.

devletin iç ve dış güvenliğini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü tehdit eden veya suç işlemeye ya da ayaklanma veya isyana teşvik eder nitelikte olan veya devlete ait gizli bilgilere ilişkin bulunan her türlü haber veya yazıyı, yazanlar veya bastıranlar veya aynı amaçla, basanlar, başkasına verenler, bu suçlara ait kanun hükümleri uyarınca sorumlu olurlar. tedbir yolu ile dağıtım hâkim kararıyla; gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle önlenebilir. dağıtımı önleyen yetkili merci, bu kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir. yetkili hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, dağıtımı önleme kararı hükümsüz sayılır.

yargılama görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi için, kanunla belirtilecek sınırlar içinde, hâkim tarafından verilen kararlar saklı kalmak üzere, olaylar hakkında yayım yasağı konamaz.

süreli veya süresiz yayınlar, kanunun gösterdiği suçların soruşturma veya kovuşturmasına geçilmiş olması hallerinde hâkim kararıyla; devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, millî güvenliğin, kamu düzeninin, genel ahlâkın korunması ve suçların önlenmesi bakımından gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle toplatılabilir. toplatma kararı veren yetkili merci, bu kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir; hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, toplatma kararı hükümsüz sayılır.

süreli veya süresiz yayınların suç soruşturma veya kovuşturması sebebiyle zapt ve müsaderesinde genel hükümler uygulanır.

türkiye’de yayımlanan süreli yayınlar, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, cumhuriyetin temel ilkelerine, millî güvenliğe ve genel ahlâka aykırı yayımlardan mahkûm olma halinde, mahkeme kararıyla geçici olarak kapatılabilir. kapatılan süreli yayının açıkça devamı niteliğini taşıyan her türlü yayın yasaktır; bunlar hâkim kararıyla toplatılır.

b. süreli ve süresiz yayın hakkı

madde 29. – süreli veya süresiz yayın önceden izin alma ve malî teminat yatırma şartına bağlanamaz.

süreli yayın çıkarabilmek için kanunun gösterdiği bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. bu bilgi ve belgelerin kanuna aykırılığının tespiti halinde yetkili merci, yayının durdurulması için mahkemeye başvurur.

süreli yayınların çıkarılması, yayım şartları, malî kaynakları ve gazetecilik mesleği ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. kanun, haber, düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcı siyasal, ekonomik, malî ve teknik şartlar koyamaz.

süreli yayınlar, devletin ve diğer kamu tüzelkişilerinin veya bunlara bağlı kurumların araç ve imkânlarından eşitlik esasına göre yararlanır.

c. basın araçlarının korunması

madde 30. – (değişik: 7.5.2004-5170/4 md.)kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya işletilmekten alıkonulamaz.

d. kamu tüzelkişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkı

madde 31. – kişiler ve siyasî partiler, kamu tüzelkişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme ve yayım araçlarından yararlanma hakkına sahiptir. bu yararlanmanın şartları ve usulleri kanunla düzenlenir.

(değişik: 3.10.2001-4709/11 md.) kanun, millî güvenlik, kamu düzeni, genel ahlâk ve sağlığın korunması sebepleri dışında, halkın bu araçlarla haber almasını, düşünce ve kanaatlere ulaşmasını ve kamuoyunun serbestçe oluşmasını engelleyici kayıtlar koyamaz.

e. düzeltme ve cevap hakkı

madde 32. – düzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin haysiyet ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla düzenlenir.

düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hâkim tarafından ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir.

xi. toplantı hak ve hürriyetleri

a. dernek kurma hürriyeti

madde 33. – (değişik: 23.7.1995-4121/2 md.; 3.10.2001-4709/12 md.) herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir.

hiç kimse bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.

dernek kurma hürriyeti ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile başkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.

dernek kurma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.

dernekler, kanunun öngördüğü hallerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir. ancak, millî güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, derneği faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. bu merciin kararı, yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî karar kendiliğinden yürürlükten kalkar.

birinci fıkra hükmü, silahlı kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarına ve görevlerinin gerektirdiği ölçüde devlet memurlarına kanunla sınırlamalar getirilmesine engel değildir.

bu madde hükümleri vakıflarla ilgili olarak da uygulanır.

b. toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı

madde 34. – (değişik: 3.10.2001-4709/13 md.) herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir.

toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve genel ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve kanunla sınırlanabilir.

toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.

xii. mülkiyet hakkı

madde 35. – herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir.

bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.

mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz.

xiii. hakların korunması ile ilgili hükümler

a. hak arama hürriyeti

madde 36. – (değişik: 3.10.2001-4709/14 md.) herkes, meşrû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir.

hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.

b. kanunî hâkim güvencesi

madde 37. – hiç kimse kanunen tâbi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz.

bir kimseyi kanunen tâbi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz.

c. suç ve cezalara ilişkin esaslar

madde 38. – kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez.

suç ve ceza zamanaşımı ile ceza mahkûmiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır.

ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.

suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz.

hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.

(ek: 3.10.2001-4709/15 md.) kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular, delil olarak kabul edilemez.

ceza sorumluluğu şahsîdir.

(ek: 3.10.2001-4709/15 md.) hiç kimse, yalnızca sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz.

(mülga: 7.5.2004-5170/5 md.)

(değişik: 7.5.2004-5170/5 md.)ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez.

idare, kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamaz. silahlı kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.

(değişik: 7.5.2004-5170/5 md.)uluslararası ceza divanına taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzere vatandaş, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez.

xiv. ispat hakkı

madde 39. – kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı, bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret davalarında, sanık, isnadın doğruluğunu ispat hakkına sahiptir. bunun dışındaki hallerde ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin doğru olup olmadığının anlaşılmasında kamu yararı bulunmasına veya şikâyetçinin ispata razı olmasına bağlıdır.

xv. temel hak ve hürriyetlerin korunması

madde 40. – anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.

(ek: 3.10.2001-4709/16 md.) devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun yolları ve mercilere başvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır.

kişinin, resmî görevliler tarafından vâki haksız işlemler sonucu uğradığı zarar da, kanuna göre, devletçe tazmin edilir. devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır.

üçüncü bölüm

sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler

i. ailenin korunması

madde 41. – (değişik: 3.10.2001-4709/17 md.) aile, türk toplumunun temelidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır.

devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilâtı kurar.

ii. eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi

madde 42. – kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz.

öğrenim hakkının kapsamı kanunla tesbit edilir ve düzenlenir.

eğitim ve öğretim, atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. bu esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz.

eğitim ve öğretim hürriyeti, anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz.

ilköğretim kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve devlet okullarında parasızdır.

özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.

(ek fıkra: 9/2/2008-5735/2 md.; iptal: anayasa mahkemesi’nin 5/6/2008 tarihli ve e.: 2008/16, k.: 2008/116 sayılı kararı ile. )

devlet, maddi imkanlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır.

eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez.

türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. milletlerarası andlaşma hükümleri saklıdır.

iii. kamu yararı

a. kıyılardan yararlanma

madde 43. – kıyılar, devletin hüküm ve tasarrufu altındadır.

deniz, göl ve akarsu kıyılarıyla, deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil şeritlerinden yararlanmada öncelikle kamu yararı gözetilir.

kıyılarla sahil şeritlerinin, kullanılış amaçlarına göre derinliği ve kişilerin bu yerlerden yararlanma imkân ve şartları kanunla düzenlenir.

b. toprak mülkiyeti

madde 44. – devlet, toprağın verimli olarak işletilmesini korumak ve geliştirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek ve topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşan köylüye toprak sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alır. kanun, bu amaçla, değişik tarım bölgeleri ve çeşitlerine göre toprağın genişliğini tespit edebilir. topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçiye toprak sağlanması, üretimin düşürülmesi, ormanların küçülmesi ve diğer toprak ve yeraltı servetlerinin azalması sonucunu doğuramaz.

bu amaçla dağıtılan topraklar bölünemez, miras hükümleri dışında başkalarına devredilemez ve ancak dağıtılan çiftçilerle mirasçıları tarafından işletilebilir. bu şartların kaybı halinde, dağıtılan toprağın devletçe geri alınmasına ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.

c. tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması

madde 45. – devlet, tarım arazileri ile çayır ve meraların amaç dışı kullanılmasını ve tahribini önlemek, tarımsal üretim planlaması ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi artırmak maksadıyla, tarım ve hayvancılıkla uğraşanların işletme araç ve gereçlerinin ve diğer girdilerinin sağlanmasını kolaylaştırır.

devlet, bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerlendirilmesi ve gerçek değerlerinin üreticinin eline geçmesi için gereken tedbirleri alır.

d. kamulaştırma

madde 46. – (değişik: 3.10.2001-4709/18 md.) devlet ve kamu tüzelkişileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.

kamulaştırma bedeli ile kesin hükme bağlanan artırım bedeli nakden ve peşin olarak ödenir. ancak, tarım reformunun uygulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaştırılan toprakların bedellerinin ödenme şekli kanunla gösterilir. kanunun taksitle ödemeyi öngörebileceği bu hallerde, taksitlendirme süresi beş yılı aşamaz; bu takdirde taksitler eşit olarak ödenir.

kamulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işleten küçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her halde peşin ödenir.

ikinci fıkrada öngörülen taksitlendirmelerde ve herhangi bir sebeple ödenmemiş kamulaştırma bedellerinde kamu alacakları için öngörülen en yüksek faiz uygulanır.

e. devletleştirme ve özelleştirme

madde 47. – kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler, kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde devletleştirilebilir.

devletleştirme gerçek karşılığı üzerinden yapılır. gerçek karşılığın hesaplanma tarzı ve usulleri kanunla düzenlenir.

(ek: 13.8.1999-4446/1 md.) devletin, kamu iktisadî teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin mülkiyetinde bulunan işletme ve varlıkların özelleştirilmesine ilişkin esas ve usuller kanunla gösterilir.

(ek: 13.8.1999-4446/1 md.) devlet, kamu iktisadî teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişileri tarafından yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya tüzelkişilere yaptırılabileceği veya devredilebileceği kanunla belirlenir.

iv. çalışma ve sözleşme hürriyeti

madde 48. – herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. özel teşebbüsler kurmak serbesttir.

devlet, özel teşebbüslerin millî ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayacak tedbirleri alır.

v. çalışma ile ilgili hükümler

a. çalışma hakkı ve ödevi

madde 49. – çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir.

(değişik: 3.10.2001-4709/19 md.) devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.

(üçüncü fıkra mülga: 3.10.2001-4709/19 md.)

b. çalışma şartları ve dinlenme hakkı

madde 50. – kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz.

küçükler ve kadınlar ile bedenî ve ruhî yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar.

dinlenmek, çalışanların hakkıdır.

ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve şartları kanunla düzenlenir.

c. sendika kurma hakkı

madde 51. – (değişik: 3.10.2001-4709/20 md.) çalışanlar ve işverenler, üyelerinin çalışma ilişkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklarına sahiptir. hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz.

sendika kurma hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.

sendika kurma hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.

aynı zamanda ve aynı iş kolunda birden fazla sendikaya üye olunamaz.

işçi niteliği taşımayan kamu görevlilerinin bu alandaki haklarının kapsam, istisna ve sınırları gördükleri hizmetin niteliğine uygun olarak kanunla düzenlenir.

sendika ve üst kuruluşlarının tüzükleri, yönetim ve işleyişleri, cumhuriyetin temel niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı olamaz.

d. sendikal faaliyet

madde 52. – (mülga: 23.7.1995-4121/3 md.)

vi. toplu iş sözleşmesi, grev hakkı ve lokavt

a. toplu iş sözleşmesi hakkı

madde 53. – işçiler ve işverenler, karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek amacıyla toplu iş sözleşmesi yapma hakkına sahiptirler.

toplu iş sözleşmesinin nasıl yapılacağı kanunla düzenlenir.

(ek: 23.7.1995-4121/4 md.) 128 inci maddenin ilk fıkrası kapsamına giren kamu görevlilerinin kanunla kendi aralarında kurmalarına cevaz verilecek olan ve bu maddenin birinci ve ikinci fıkraları ile 54 üncü madde hükümlerine tabi olmayan sendikalar ve üst kuruluşları, üyeleri adına yargı mercilerine başvurabilir ve idareyle amaçları doğrultusunda toplu görüşme yapabilirler. toplu görüşme sonunda anlaşmaya varılırsa düzenlenecek mutabakat metni taraflarca imzalanır. bu mutabakat metni, uygun idarî veya kanunî düzenlemenin yapılabilmesi için bakanlar kurulunun takdirine sunulur. toplu görüşme sonunda mutabakat metni imzalanmamışsa anlaşma ve anlaşmazlık noktaları da taraflarca imzalanacak bir tutanakla bakanlar kurulunun takdirine sunulur. bu fıkranın uygulanmasına ilişkin usuller kanunla düzenlenir.

aynı işyerinde, aynı dönem için, birden fazla toplu iş sözleşmesi yapılamaz ve uygulanamaz.

b. grev hakkı ve lokavt

madde 54. – toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında, uyuşmazlık çıkması halinde işçiler grev hakkına sahiptirler. bu hakkın kullanılmasının ve işverenin lokavta başvurmasının usul ve şartları ile kapsam ve istisnaları kanunla düzenlenir.

grev hakkı ve lokavt iyi niyet kurallarına aykırı tarzda, toplum zararına ve millî serveti tahrip edecek şekilde kullanılamaz.

grev esnasında greve katılan işçilerin ve sendikanın kasıtlı veya kusurlu hareketleri sonucu, grev uygulanan işyerinde sebep oldukları maddî zarardan sendika sorumludur.

grev ve lokavtın yasaklanabileceği veya ertelenebileceği haller ve işyerleri kanunla düzenlenir.

grev ve lokavtın yasaklandığı hallerde veya ertelendiği durumlarda ertelemenin sonunda, uyuşmazlık yüksek hakem kurulunca çözülür. uyuşmazlığın her safhasında taraflar da anlaşarak yüksek hakem kuruluna başvurabilir. yüksek hakem kurulunun kararları kesindir ve toplu iş sözleşmesi hükmündedir.

yüksek hakem kurulunun kuruluş ve görevleri kanunla düzenlenir.

siyasî amaçlı grev ve lokavt, dayanışma grev ve lokavtı, genel grev ve lokavt, işyeri işgali, işi yavaşlatma, verim düşürme ve diğer direnişler yapılamaz.

greve katılmayanların işyerinde çalışmaları, greve katılanlar tarafından hiçbir şekilde engellenemez.

vii. ücrette adalet sağlanması

madde 55. – ücret emeğin karşılığıdır.

devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır.

(değişik: 3.10.2001-4709/21 md.) asgarî ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları ile ülkenin ekonomik durumu da gözönünde bulundurulur.

viii. sağlık, çevre ve konut

a. sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması

madde 56. – herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.

çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir.

devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler.

devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir.

sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir.

b. konut hakkı

madde 57. – devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu konut teşebbüslerini destekler.

ix. gençlik ve spor

a. gençliğin korunması

madde 58. – devlet, istiklâl ve cumhuriyetimizin emanet edildiği gençlerin müsbet ilmin ışığında, atatürk ilke ve inkılâpları doğrultusunda ve devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü ortadan kaldırmayı amaç edinen görüşlere karşı yetişme ve gelişmelerini sağlayıcı tedbirleri alır.

devlet, gençleri alkol düşkünlüğünden, uyuşturucu maddelerden, suçluluk, kumar ve benzeri kötü alışkanlıklardan ve cehaletten korumak için gerekli tedbirleri alır.

b. sporun geliştirilmesi

madde 59. – devlet, her yaştaki türk vatandaşlarının beden ve ruh sağlığını geliştirecek tedbirleri alır, sporun kitlelere yayılmasını teşvik eder.

devlet başarılı sporcuyu korur.

x. sosyal güvenlik hakları

a. sosyal güvenlik hakkı

madde 60. – herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir.

devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar.

b. sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler

madde 61. – devlet, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malûl ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar.

devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır.

yaşlılar, devletçe korunur. yaşlılara devlet yardımı ve sağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir.

devlet, korunmaya muhtaç çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbiri alır.

bu amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.

c. yabancı ülkelerde çalışan türk vatandaşları

madde 62. – devlet, yabancı ülkelerde çalışan türk vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri alır.

xi. tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması

madde 63. – devlet, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve değerlerinin korunmasını sağlar, bu amaçla destekleyici ve teşvik edici tedbirleri alır.

bu varlıklar ve değerlerden özel mülkiyet konusu olanlara getirilecek sınırlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yapılacak yardımlar ve tanınacak muafiyetler kanunla düzenlenir.

xii. sanatın ve sanatçının korunması

madde 64. – devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçıyı korur. sanat eserlerinin ve sanatçının korunması, değerlendirilmesi, desteklenmesi ve sanat sevgisinin yayılması için gereken tedbirleri alır.

xiii. devletin iktisadî ve sosyal ödevlerinin sınırları(*)

madde 65. – (değişik: 3.10.2001-4709/22 md.) devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek malî kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.

dördüncü bölüm

siyasî haklar ve ödevler

i. türk vatandaşlığı

madde 66. – türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes türktür.

türk babanın veya türk ananın çocuğu türktür. (son cümle mülga: 3.10.2001-4709/23 md.)

vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.

hiçbir türk, vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaşlıktan çıkarılamaz.

vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz.

ii. seçme, seçilme ve siyasî faaliyette bulunma hakları

madde 67. – vatandaşlar, kanunda gösterilen şartlara uygun olarak, seçme, seçilme ve bağımsız olarak veya bir siyasî parti içinde siyasî faaliyette bulunma ve halkoylamasına katılma hakkına sahiptir.

(değişik: 23.7.1995-4121/5 md.) seçimler ve halkoylaması serbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre, yargı yönetim ve denetimi altında yapılır. ancak, yurt dışında bulunan türk vatandaşlarının oy hakkını kullanabilmeleri amacıyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.

(değişik: 17.5.1987-3361/1 md.; 23.7.1995-4121/5 md.) onsekiz yaşını dolduran her türk vatandaşı seçme ve halkoylamasına katılma haklarına sahiptir.

bu hakların kullanılması kanunla düzenlenir.

(değişik: 23.7.1995-4121/5 md.; 3.10.2001-4709/24 md.) silah altında bulunan er ve erbaşlar ile askerî öğrenciler, taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlüler oy kullanamazlar. ceza infaz kurumları ve tutukevlerinde oy kullanılması ve oyların sayım ve dökümünde seçim emniyeti açısından alınması gerekli tedbirler yüksek seçim kurulu tarafından tespit edilir ve görevli hâkimin yerinde yönetim ve denetimi altında yapılır.

(ek: 23.7.1995-4121/5 md.) seçim kanunları, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bağdaştıracak biçimde düzenlenir.

(ek: 3.10.2001-4709/24 md.) seçim kanunlarında yapılan değişiklikler, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz.

iii. siyasî partilerle ilgili hükümler

a. parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma

madde 68. – (değişik: 23.7.1995-4121/6 md.) vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. parti üyesi olabilmek için onsekiz yaşını doldurmuş olmak gerekir.

siyasî partiler, demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.

siyasî partiler önceden izin almadan kurulurlar ve anayasa ve kanun hükümleri içerisinde faaliyetlerini sürdürürler.

siyasî partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve lâik cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez.

hâkimler ve savcılar, sayıştay dahil yüksek yargı organları mensupları, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri, yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri, silahlı kuvvetler mensupları ile yükseköğretim öncesi öğrencileri siyasî partilere üye olamazlar.

yükseköğretim elemanlarının siyasî partilere üye olmaları ancak kanunla düzenlenebilir. kanun bu elemanların, siyasî partilerin merkez organları dışında kalan parti görevi almalarına cevaz veremez ve parti üyesi yükseköğretim elemanlarının yükseköğretim kurumlarında uyacakları esasları belirler.

yükseköğretim öğrencilerinin siyasî partilere üye olabilmelerine ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.

siyasî partilere, devlet, yeterli düzeyde ve hakça malî yardım yapar. partilere yapılacak yardımın, alacakları üye aidatının ve bağışların tabi olduğu esaslar kanunla düzenlenir.

b. siyasî partilerin uyacakları esaslar

madde 69. – (değişik: 23.7.1995-4121/7 md.) siyasî partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalışmaları demokrasi ilkelerine uygun olur. bu ilkelerin uygulanması kanunla düzenlenir.

siyasî partiler, ticarî faaliyetlere girişemezler.

siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygun olması gereklidir. bu kuralın uygulanması kanunla düzenlenir. anayasa mahkemesince siyasî partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. anayasa mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken sayıştaydan yardım sağlar. anayasa mahkemesinin bu denetim sonunda vereceği kararlar kesindir.

siyasî partilerin kapatılması, yargıtay cumhuriyet başsavcısının açacağı dava üzerine anayasa mahkemesince kesin olarak karara bağlanır.

bir siyasî partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.

bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin işlendiği bir odak haline geldiğinin anayasa mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir. (ek cümle: 3.10.2001-4709/25 md.) bir siyasî parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya türkiye büyük millet meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.

(ek: 3.10.2001-4709/25 md.) anayasa mahkemesi, yukarıdaki fıkralara göre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasî partinin devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir.

temelli kapatılan bir parti bir başka ad altında kurulamaz.

bir siyasî partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucuları dahil üyeleri, anayasa mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararının resmî gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından başlayarak beş yıl süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamazlar.

yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzelkişilerden maddî yardım alan siyasî partiler temelli olarak kapatılır.

(değişik: 3.10.2001-4709/25 md.) siyasî partilerin kuruluş ve çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ile siyasî partilerin ve adayların seçim harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir.

iv. kamu hizmetlerine girme hakkı

a. hizmete girme

madde 70. – her türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir.

hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez.

b. mal bildirimi

madde 71. – kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmaları ve bu bildirimlerin tekrarlanma süreleri kanunla düzenlenir. yasama ve yürütme organlarında görev alanlar, bundan istisna edilemez.

v. vatan hizmeti

madde 72. – vatan hizmeti, her türkün hakkı ve ödevidir. bu hizmetin silahlı kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne şekilde yerine getirileceği veya getirilmiş sayılacağı kanunla düzenlenir.

vi. vergi ödevi

madde 73. – herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür.

vergi yükünün adaletli ve dengeli dağılımı, maliye politikasının sosyal amacıdır.

vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir veya kaldırılır.

vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve aşağı sınırlar içinde değişiklik yapmak yetkisi bakanlar kuruluna verilebilir.

vii. dilekçe hakkı

madde 74. – (değişik: 3.10.2001-4709/26 md.) vatandaşlar ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla türkiye’de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve türkiye büyük millet meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir.

(değişik: 3.10.2001-4709/26 md.) kendileriyle ilgili başvurmaların sonucu, gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir.

bu hakkın kullanılma biçimi kanunla düzenlenir.

üçüncü kisim

cumhuriyetin temel organları

birinci bölüm

yasama

i. türkiye büyük millet meclisi

a. kuruluşu

madde 75. – (değişik: 17.5.1987 - 3361/2 md; 23.7.1995 - 4121/8 md.) türkiye büyük millet meclisi genel oyla seçilen beşyüzelli milletvekilinden oluşur.

b. milletvekili seçilme yeterliliği

madde 76. – (değişik : 13.10.2006 - 5551/1 md.) yirmibeş yaşını dolduran her türk milletvekili seçilebilir.

(değişik : 27.12.2002 - 4777/1 md.) en az ilkokul mezunu olmayanlar, kısıtlılar, yükümlü olduğu askerlik hizmetini yapmamış olanlar, kamu hizmetinden yasaklılar, taksirli suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasına hüküm giymiş olanlar; zimmet, ihtilâs, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı suçlarla, kaçakçılık, resmî ihale ve alım satımlara fesat karıştırma, devlet sırlarını açığa vurma, terör eylemlerine katılma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçlarından biriyle hüküm giymiş olanlar, affa uğramış olsalar bile milletvekili seçilemezler.

hâkimler ve savcılar, yüksek yargı organları mensupları, yükseköğretim kurumlarındaki öğretim elemanları, yükseköğretim kurulu üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri ile yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri ve silahlı kuvvetler mensupları, görevlerinden çekilmedikçe, aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler.

c. türkiye büyük millet meclisinin seçim dönemi

madde 77. – (değişik: 31.5.2007-5678/1md)türkiye büyük millet meclisinin seçimleri dört yılda bir yapılır.

meclis, bu süre dolmadan seçimin yenilenmesine karar verebileceği gibi, anayasada belirtilen şartlar altında cumhurbaşkanınca verilecek karara göre de seçimler yenilenir. süresi biten milletvekili yeniden seçilebilir.

yenilenmesine karar verilen meclisin yetkileri, yeni meclisin seçilmesine kadar sürer.

d. türkiye büyük millet meclisi seçimlerinin geriye bırakılması ve ara seçimleri

madde 78. – savaş sebebiyle yeni seçimlerin yapılmasına imkân görülmezse, türkiye büyük millet meclisi, seçimlerin bir yıl geriye bırakılmasına karar verebilir.

geri bırakma sebebi ortadan kalkmamışsa, erteleme kararındaki usule göre bu işlem tekrarlanabilir.

türkiye büyük millet meclisi üyeliklerinde boşalma olması halinde, ara seçime gidilir. ara seçim, her seçim döneminde bir defa yapılır ve genel seçimden otuz ay geçmedikçe ara seçime gidilemez. ancak, boşalan üyeliklerin sayısı, üye tamsayısının yüzde beşini bulduğu hallerde, ara seçimlerinin üç ay içinde yapılmasına karar verilir.

genel seçimlere bir yıl kala, ara seçimi yapılamaz.

(ek : 27.12.2002 - 4777/2 md.) yukarıda yazılı hallerden ayrı olarak, bir ilin veya seçim çevresinin, türkiye büyük millet meclisinde üyesinin kalmaması halinde, boşalmayı takip eden doksan günden sonraki ilk pazar günü ara seçim yapılır. bu fıkra gereği yapılacak seçimlerde anayasanın 127 nci maddesinin üçüncü fıkrası hükmü uygulanmaz.

e. seçimlerin genel yönetim ve denetimi

madde 79. – seçimler, yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapılır.

(değişik: 31.5.2007-5678/2md )seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzlukları, şikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve türkiye büyük millet meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını ve cumhurbaşkanlığı seçimi tutanaklarını kabul etme görevi yüksek seçim kurulunundur. yüksek seçim kurulunun kararları aleyhine başka bir mercie başvurulamaz.

yüksek seçim kurulunun ve diğer seçim kurullarının görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.

yüksek seçim kurulu yedi asıl ve dört yedek üyeden oluşur. üyelerin altısı yargıtay, beşi danıştay genel kurullarınca kendi üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğunun gizli oyu ile seçilir. bu üyeler, salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından bir başkan ve bir başkanvekili seçerler.

yüksek seçim kuruluna yargıtay ve danıştaydan seçilmiş üyeler arasından ad çekme ile ikişer yedek üye ayrılır. yüksek seçim kurulu başkanı ve başkanvekili ad çekmeye girmezler.

(değişik: 31.5.2007-5678/2md )anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların halkoyuna sunulması, cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi işlemlerinin genel yönetim ve denetimi de milletvekili seçimlerinde uygulanan hükümlere göre olur.

f. üyelikle ilgili hükümler

1. milletin temsili

madde 80. – türkiye büyük millet meclisi üyeleri, seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri değil, bütün milleti temsil ederler.

2. andiçme

madde 81. – türkiye büyük millet meclisi üyeleri, göreve başlarken aşağıdaki şekilde andiçerler :

“devletin varlığı ve bağımsızlığını, vatanın ve milletin bölünmez bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma; hukukun üstünlüğüne, demokratik ve lâik cumhuriyete ve atatürk ilke ve inkılaplarına bağlı kalacağıma; toplumun huzur ve refahı, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde herkesin insan haklarından ve temel hürriyetlerden yararlanması ülküsünden ve anayasaya sadakattan ayrılmayacağıma; büyük türk milleti önünde namusum ve şerefim üzerine andiçerim.”

3. üyelikle bağdaşmayan işler

madde 82. – türkiye büyük millet meclisi üyeleri, devlet ve diğer kamu tüzelkişilerinde ve bunlara bağlı kuruluşlarda; devletin veya diğer kamu tüzelkişilerinin doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak katıldığı teşebbüs ve ortaklıklarda; özel gelir kaynakları ve özel imkânları kanunla sağlanmış kamu yararına çalışan derneklerin ve devletten yardım sağlayan ve vergi muafiyeti olan vakıfların, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ile sendikalar ve bunların üst kuruluşlarının ve katıldıkları teşebbüs veya ortaklıkların yönetim ve denetim kurullarında görev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt işini doğrudan veya dolaylı olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar.

türkiye büyük millet meclisi üyeleri, yürütme organının teklif, inha, atama veya onamasına bağlı resmî veya özel herhangi bir işle görevlendirilemezler. bir üyenin belli konuda ve altı ayı aşmamak üzere bakanlar kurulunca verilecek geçici bir görevi kabul etmesi, meclisin kararına bağlıdır.

türkiye büyük millet meclisi üyeliği ile bağdaşmayan diğer görev ve işler kanunla düzenlenir.

4. yasama dokunulmazlığı

madde 83. – türkiye büyük millet meclisi üyeleri, meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, mecliste ileri sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki başkanlık divanının teklifi üzerine meclisce başka bir karar alınmadıkça bunları meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar.

seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili, meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. ağır cezayı gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla anayasanın 14 üncü maddesindeki durumlar bu hükmün dışındadır. ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan doğruya türkiye büyük millet meclisine bildirmek zorundadır.

türkiye büyük millet meclisi üyesi hakkında, seçiminden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır; üyelik süresince zamanaşımı işlemez.

tekrar seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma, meclisin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır.

türkiye büyük millet meclisindeki siyasî parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.

5. milletvekilliğinin düşmesi

madde 84. – (değişik: 23.7.1995 - 4121/9 md.) istifa eden milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesi, istifanın geçerli olduğu türkiye büyük millet meclisi başkanlık divanınca tespit edildikten sonra, türkiye büyük millet meclisi genel kurulunca kararlaştırılır.

milletvekilliğinin kesin hüküm giyme veya kısıtlanma halinde düşmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararının genel kurula bildirilmesiyle olur.

82 nci maddeye göre milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir görev veya hizmeti sürdürmekte ısrar eden milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu üzerine genel kurul gizli oyla karar verir.

meclis çalışmalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içerisinde toplam beş birleşim günü katılmayan milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, durumun meclis başkanlık divanınca tespit edilmesi üzerine, genel kurulca üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyuyla karar verilebilir.

partisinin temelli kapatılmasına beyan ve eylemleriyle sebep olduğu anayasa mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararında belirtilen milletvekilinin milletvekilliği, bu kararın resmî gazetede gerekçeli olarak yayımlandığı tarihte sona erer. türkiye büyük millet meclisi başkanlığı bu kararın gereğini derhal yerine getirip genel kurula bilgi sunar.

6. iptal istemi

madde 85. – (değişik: 23.7.1995 - 4121/10 md.) yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletvekilliğinin düşmesine 84 üncü maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fıkralarına göre karar verilmiş olması hallerinde, meclis genel kurulu kararının alındığı tarihten başlayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın, anayasaya, kanuna veya içtüzüğe aykırılığı iddiasıyla iptali için anayasa mahkemesine başvurabilir. anayasa mahkemesi, iptal istemini onbeş gün içerisinde kesin karara bağlar.

7. ödenek ve yolluklar

madde 86. – (değişik: 21.11.2001-4720/1 md.) türkiye büyük millet meclisi üyelerinin ödenek, yolluk ve emeklilik işlemleri kanunla düzenlenir. ödeneğin aylık tutarı, en yüksek devlet memurunun almakta olduğu miktarı, yolluk da ödenek miktarının yarısını aşamaz. türkiye büyük millet meclisi üyeleri ile bunların emeklileri t.c. emekli sandığı ile ilgilendirilirler ve üyeliği sona erenlerin istekleri halinde ilgileri devam eder.

türkiye büyük millet meclisi üyelerine ödenecek ödenek ve yolluklar, kendilerine t.c. emekli sandığı tarafından bağlanan emekli aylığı ve benzeri ödemelerin kesilmesini gerektirmez.

ödenek ve yollukların en çok üç aylığı önceden ödenebilir.

ii. türkiye büyük millet meclisinin görev ve yetkileri

a. genel olarak

madde 87. – (değişik: 3.10.2001-4709/28 md., 7.5.2004-5170/6 md.)türkiye büyük millet meclisinin görev ve yetkileri, kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak; bakanlar kurulunu ve bakanları denetlemek; bakanlar kuruluna belli konularda kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermek; bütçe ve kesinhesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek; para basılmasına ve savaş ilânına karar vermek; milletlerarası andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak, türkiye büyük millet meclisi üye tamsayısının beşte üç çoğunluğunun kararı ile genel ve özel af ilânına karar vermek ve anayasanın diğer maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmektir.

b. kanunların teklif edilmesi ve görüşülmesi

madde 88. – kanun teklif etmeye bakanlar kurulu ve milletvekilleri yetkilidir.

kanun tasarı ve tekliflerinin türkiye büyük millet meclisinde görüşülme usul ve esasları içtüzükle düzenlenir.

c. kanunların cumhurbaşkanınca yayımlanması

madde 89. – cumhurbaşkanı, türkiye büyük millet meclisince kabul edilen kanunları onbeş gün içinde yayımlar.

(değişik: 3.10.2001-4709/29 md.) yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı kanunları, bir daha görüşülmek üzere, bu hususta gösterdiği gerekçe ile birlikte aynı süre içinde, türkiye büyük millet meclisine geri gönderir. cumhurbaşkanınca kısmen uygun bulunmama durumunda, türkiye büyük millet meclisi sadece uygun bulunmayan maddeleri görüşebilir. bütçe kanunları bu hükme tâbi değildir.

türkiye büyük millet meclisi, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun cumhurbaşkanınca yayımlanır; meclis, geri gönderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa, cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar meclise geri gönderebilir.

anayasa değişikliklerine ilişkin hükümler saklıdır.

d. milletlerarası andlaşmaları uygun bulma

madde 90. – türkiye cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak andlaşmaların onaylanması, türkiye büyük millet meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır.

ekonomik, ticarî veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan andlaşmalar, devlet maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kişi hallerine ve türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayımlanma ile yürürlüğe konabilir. bu takdirde bu andlaşmalar, yayımlarından başlayarak iki ay içinde türkiye büyük millet meclisinin bilgisine sunulur.

milletlerarası bir andlaşmaya dayanan uygulama andlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik, ticarî, teknik veya idarî andlaşmaların türkiye büyük millet meclisince uygun bulunması zorunluğu yoktur; ancak, bu fıkraya göre yapılan ekonomik, ticarî veya özel kişilerin haklarını ilgilendiren andlaşmalar, yayımlanmadan yürürlüğe konulamaz.

türk kanunlarına değişiklik getiren her türlü andlaşmaların yapılmasında birinci fıkra hükmü uygulanır.

usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. bunlar hakkında anayasaya aykırılık iddiası ile anayasa mahkemesine başvurulamaz. (ek cümle: 7.5.2004-5170/7 md.)usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır.

e. kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verme

madde 91. – türkiye büyük millet meclisi, bakanlar kuruluna kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verebilir. ancak sıkıyönetim ve olağanüstü haller saklı kalmak üzere, anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel haklar, kişi hakları ve ödevleri ile dördüncü bölümünde yer alan siyasî haklar ve ödevler kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemez.

yetki kanunu, çıkarılacak kanun hükmünde kararnamenin, amacını, kapsamını, ilkelerini, kullanma süresini ve süresi içinde birden fazla kararname çıkarılıp çıkarılamayacağını gösterir.

bakanlar kurulunun istifası, düşürülmesi veya yasama döneminin bitmesi, belli süre için verilmiş olan yetkinin sona ermesine sebep olmaz.

kanun hükmünde kararnamenin, türkiye büyük millet meclisi tarafından süre bitiminden önce onaylanması sırasında, yetkinin son bulduğu veya süre bitimine kadar devam ettiği de belirtilir.

sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde, cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan bakanlar kurulunun kanun hükmünde kararname çıkarmasına ilişkin hükümler saklıdır.

kanun hükmünde kararnameler, resmî gazetede yayımlandıkları gün yürürlüğe girerler. ancak, kararnamede yürürlük tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gösterilebilir.

kararnameler, resmî gazetede yayımlandıkları gün türkiye büyük millet meclisine sunulur.

yetki kanunları ve bunlara dayanan kanun hükmünde kararnameler, türkiye büyük millet meclisi komisyonları ve genel kurulunda öncelikle ve ivedikle görüşülür.

yayımlandıkları gün türkiye büyük millet meclisine sunulmayan kararnameler bu tarihte, türkiye büyük millet meclisince reddedilen kararnameler bu kararın resmî gazetede yayımlandığı tarihte, yürürlükten kalkar. değiştirilerek kabul edilen kararnamelerin değiştirilmiş hükümleri, bu değişikliklerin resmî gazetede yayımlandığı gün yürürlüğe girer.

f. savaş hali ilânı ve silahlı kuvvet kullanılmasına izin verme

madde 92. – milletlerarası hukukun meşrû saydığı hallerde savaş hali ilânına ve türkiye’nin taraf olduğu milletlerarası andlaşmaların veya milletlerarası nezaket kurallarının gerektirdiği haller dışında, türk silahlı kuvvetlerinin yabancı ülkelere gönderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin türkiye’de bulunmasına izin verme yetkisi türkiye büyük millet meclisinindir.

türkiye büyük millet meclisi tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir silahlı saldırıya uğraması ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanılmasına derhal karar verilmesinin kaçınılmaz olması halinde cumhurbaşkanı da, türk silahlı kuvvetlerinin kullanılmasına karar verebilir.

iii. türkiye büyük millet meclisinin faaliyetleri ile ilgili hükümler

a. toplanma ve tatil

madde 93. – (değişik birinci fıkra: 23.7.1995 - 4121/11 md.) türkiye büyük millet meclisi, her yıl ekim ayının ilk günü kendiliğinden toplanır.

meclis, bir yasama yılında en çok üç ay tatil yapabilir; ara verme veya tatil sırasında, doğrudan doğruya veya bakanlar kurulunun istemi üzerine, cumhurbaşkanınca toplantıya çağrılır.

meclis başkanı da doğrudan doğruya veya üyelerin beşte birinin yazılı istemi üzerine, meclisi toplantıya çağırır.

ara verme veya tatil sırasında toplanan türkiye büyük millet meclisinde, öncelikle bu toplantıyı gerektiren konu görüşülmeden ara verme veya tatile devam edilemez.

b. başkanlık divanı

madde 94. – türkiye büyük millet meclisinin başkanlık divanı, meclis üyeleri arasından seçilen meclis başkanı, başkanvekilleri, kâtip üyeler ve idare amirlerinden oluşur.

başkanlık divanı, meclisteki siyasî parti gruplarının üye sayısı oranında divana katılmalarını sağlayacak şekilde kurulur. siyasî parti grupları başkanlık için aday gösteremezler.

türkiye büyük millet meclisi başkanlık divanı için, bir yasama döneminde iki seçim yapılır. ilk seçilenlerin görev süresi iki, ikinci devre için seçilenlerin görev süresi üç yıldır.

(değişik: 3.10.2001-4709/30 md.) türkiye büyük millet meclisi başkan adayları, meclis üyeleri içinden, meclisin toplandığı günden itibaren beş gün içinde, başkanlık divanına bildirilir. başkan seçimi gizli oyla yapılır. ilk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, başkan seçilmiş olur. başkan seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren, beş gün içinde tamamlanır.

türkiye büyük millet meclisi başkanvekillerinin, kâtip üyelerinin ve idare amirlerinin adedi, seçim nisabı, oylama sayısı ve usulleri, meclis içtüzüğünde belirlenir.

türkiye büyük millet meclisi başkanı, başkanvekilleri, üyesi bulundukları siyasî partinin veya parti grubunun meclis içinde veya dışındaki faaliyetlerine; görevlerinin gereği olan haller dışında, meclis tartışmalarına katılamazlar; başkan ve oturumu yöneten başkanvekili oy kullanamazlar.

c. içtüzük, siyasî parti grupları ve kolluk işleri

madde 95. – türkiye büyük millet meclisi, çalışmalarını, kendi yaptığı içtüzük hükümlerine göre yürütür.

içtüzük hükümleri, siyasî parti gruplarının, meclisin bütün faaliyetlerine üye sayısı oranında katılmalarını sağlayacak yolda düzenlenir. siyasî parti grupları, en az yirmi üyeden meydana gelir.

türkiye büyük millet meclisinin bütün bina, tesis, eklenti ve arazisinde kolluk ve yönetim hizmetleri meclis başkanlığı eliyle düzenlenir ve yürütülür. emniyet ve diğer kolluk hizmetleri için yeteri kadar kuvvet ilgili makamlarca meclis başkanlığına tahsis edilir.

d. toplantı ve karar yeter sayısı

madde 96. –(değişik: 31.5.2007-5678/3md ) türkiye büyük millet meclisi, yapacağı seçimler dahil bütün işlerinde üye tamsayısının en az üçte biri ile toplanır. türkiye büyük millet meclisi, anayasada başkaca bir hüküm yoksa toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar verir; ancak karar yeter sayısı hiçbir şekilde üye tamsayısının dörtte birinin bir fazlasından az olamaz.

bakanlar kurulu üyeleri, türkiye büyük millet meclisinin katılamadıkları oturumlarında, kendileri yerine oy kullanmak üzere bir bakana yetki verebilirler. ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en çok iki oy kullanabilir.

e. görüşmelerin açıklığı ve yayımlanması

madde 97. – türkiye büyük millet meclisi genel kurulundaki görüşmeler açıktır ve tutanak dergisinde tam olarak yayımlanır.

türkiye büyük millet meclisi içtüzük hükümlerine göre kapalı oturumlar yapabilir, bu oturumlardaki görüşmelerin yayımı türkiye büyük millet meclisi kararına bağlıdır.

meclisteki açık görüşmelerin, o oturumdaki başkanlık divanının teklifi üzerine meclisce başkaca bir karar alınmadıkça, her türlü vasıta ile yayımı serbesttir.

iv. türkiye büyük millet meclisinin bilgi edinme ve denetim yolları

a. genel olarak

madde 98. – türkiye büyük millet meclisi soru, meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve meclis soruşturması yollarıyla denetleme yetkisini kullanır.

soru, bakanlar kurulu adına, sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılmak üzere başbakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir.

meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemeden ibarettir.

genel görüşme, toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, türkiye büyük millet meclisi genel kurulunda görüşülmesidir.

soru, meclis araştırması ve genel görüşme ile ilgili önergelerin verilme şekli, içeriği ve kapsamı ile cevaplandırılma, görüşme ve araştırma yöntemleri meclis içtüzüğü ile düzenlenir.

b. gensoru

madde 99. – gensoru önergesi, bir siyasî parti grubu adına veya en az yirmi milletvekilinin imzasıyla verilir.

gensoru önergesi, verilişinden sonraki üç gün içinde bastırılarak üyelere dağıtılır; dağıtılmasından itibaren on gün içinde gündeme alınıp alınmayacağı görüşülür. bu görüşmede, ancak önerge sahiplerinden biri, siyasî parti grupları adına birer milletvekili, bakanlar kurulu adına başbakan veya bir bakan konuşabilir.

gündeme alma kararıyla birlikte, gensorunun görüşülme günü de belli edilir; ancak, gensorunun görüşülmesi, gündeme alma kararının verildiği tarihten başlayarak iki gün geçmedikçe yapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz.

gensoru görüşmeleri sırasında üyelerin veya grupların verecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya bakanlar kurulunun güven isteği, bir tam gün geçtikten sonra oylanır.

bakanlar kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla olur; oylamada yalnız güvensizlik oyları sayılır.

meclis çalışmalarının dengeli olarak yürütülmesi amacına ve yukarıdaki ilkelere uygun olmak kaydıyla gensoru ile ilgili diğer hususlar içtüzükte belirlenir.

c. meclis soruşturması

madde 100. – (değişik: 3.10.2001-4709/31 md.) başbakan veya bakanlar hakkında, türkiye büyük millet meclisi üye tamsayısının en az onda birinin vereceği önerge ile, soruşturma açılması istenebilir. meclis, bu istemi en geç bir ay içinde görüşür ve gizli oyla karara bağlar.

soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde, meclisteki siyasî partilerin, güçleri oranında komisyona verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından her parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak onbeş kişilik bir komisyon tarafından soruşturma yapılır. komisyon, soruşturma sonucunu belirten raporunu iki ay içinde meclise sunar. soruşturmanın bu sürede bitirilememesi halinde, komisyona iki aylık yeni ve kesin bir süre verilir. (ek cümle: 3.10.2001-4709/31 md.) bu süre içinde raporun türkiye büyük millet meclisi başkanlığına teslimi zorunludur.

(değişik: 3.10.2001-4709/31 md.) rapor başkanlığa verildiği tarihten itibaren on gün içinde dağıtılır, dağıtımından itibaren on gün içinde görüşülür ve gerek görüldüğü takdirde ilgilinin yüce divana sevkine karar verilir. yüce divana sevk kararı ancak üye tamsayısının salt çoğunluğunun gizli oyuyla alınır.

meclisteki siyasî parti gruplarında, meclis soruşturması ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.

ikinci bölüm

yürütme

i. cumhurbaşkanı

a. nitelikleri ve tarafsızlığı

madde 101. –(değişik: 31.5.2007-5678/4md )

cumhurbaşkanı, kırk yaşını doldurmuş ve yüksek öğrenim yapmış türkiye büyük millet meclisi üyeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seçilme yeterliğine sahip türk vatandaşları arasından, halk tarafından seçilir.

cumhurbaşkanının görev süresi beş yıldır. bir kimse en fazla iki defa cumhurbaşkanı seçilebilir.

cumhurbaşkanlığına türkiye büyük millet meclisi üyeleri içinden veya meclis dışından aday gösterilebilmesi yirmi milletvekilinin yazılı teklifi ile mümkündür. ayrıca, en son yapılan milletvekili genel seçimlerinde geçerli oylar toplamı birlikte hesaplandığında yüzde onu geçen siyasi partiler ortak aday gösterebilir.

cumhurbaşkanı seçilenin, varsa partisi ile ilişiği kesilir ve türkiye büyük millet meclisi üyeliği sona erer.

b. seçimi

madde 102. – (değişik: 31.5.2007-5678/5md )

cumhurbaşkanı seçimi, cumhurbaşkanının görev süresinin dolmasından önceki altmış gün içinde; makamın herhangi bir sebeple boşalması halinde ise boşalmayı takip eden altmış gün içinde tamamlanır.

genel oyla yapılacak seçimde, geçerli oyların salt çoğunluğunu alan aday cumhurbaşkanı seçilmiş olur. ilk oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamayı izleyen ikinci pazar günü ikinci oylama yapılır. bu oylamaya, ilk oylamada en çok oy almış bulunan iki aday katılır ve geçerli oyların çoğunluğunu alan aday cumhurbaşkanı seçilmiş olur.

ikinci oylamaya katılmaya hak kazanan adaylardan birinin ölümü veya seçilme yeterliğini kaybetmesi halinde; ikinci oylama, boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame edilmesi suretiyle yapılır. ikinci oylamaya tek adayın kalması halinde, bu oylama referandum şeklinde yapılır. aday, geçerli oyların çoğunluğunu aldığı takdirde cumhurbaşkanı seçilmiş olur.

cumhurbaşkanı göreve başlayıncaya kadar görev süresi dolan cumhurbaşkanının görevi devam eder.

cumhurbaşkanlığı seçimine ilişkin usûl ve esaslar kanunla düzenlenir.

c. andiçmesi

madde 103. – cumhurbaşkanı, görevine başlarken türkiye büyük millet meclisi önünde aşağıdaki şekilde andiçer :

“cumhurbaşkanı sıfatıyla, devletin varlığı ve bağımsızlığını, vatanın ve milletin bölünmez bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma, anayasaya, hukukun üstünlüğüne, demokrasiye, atatürk ilke ve inkılâplarına ve lâik cumhuriyet ilkesine bağlı kalacağıma, milletin huzur ve refahı, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde herkesin insan haklarından ve temel hürriyetlerinden yararlanması ülküsünden ayrılmayacağıma, türkiye cumhuriyetinin şan ve şerefini korumak, yüceltmek ve üzerime aldığım görevi tarafsızlıkla yerine getirmek için bütün gücümle çalışacağıma büyük türk milleti ve tarih huzurunda, namusum ve şerefim üzerine andiçerim.”

d. görev ve yetkileri

madde 104. – cumhurbaşkanı devletin başıdır. bu sıfatla türkiye cumhuriyetini ve türk milletinin birliğini temsil eder; anayasanın uygulanmasını, devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını gözetir.

bu amaçlarla anayasanın ilgili maddelerinde gösterilen şartlara uyarak yapacağı görev ve kullanacağı yetkiler şunlardır :

a) yasama ile ilgili olanlar :

gerekli gördüğü takdirde, yasama yılının ilk günü türkiye büyük millet meclisinde açılış konuşmasını yapmak,

türkiye büyük millet meclisini gerektiğinde toplantıya çağırmak,

kanunları yayımlamak,

kanunları tekrar görüşülmek üzere türkiye büyük millet meclisine geri göndermek,

anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları gerekli gördüğü takdirde halkoyuna sunmak,

kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin, türkiye büyük millet meclisi içtüzüğünün, tümünün veya belirli hükümlerinin anayasaya şekil veya esas bakımından aykırı oldukları gerekçesi ile anayasa mahkemesinde iptal davası açmak,

türkiye büyük millet meclisi seçimlerinin yenilenmesine karar vermek,

b) yürütme alanına ilişkin olanlar :

başbakanı atamak ve istifasını kabul etmek,

başbakanın teklifi üzerine bakanları atamak ve görevlerine son vermek,

gerekli gördüğü hallerde bakanlar kuruluna başkanlık etmek veya bakanlar kurulunu başkanlığı altında toplantıya çağırmak,

yabancı devletlere türk devletinin temsilcilerini göndermek, türkiye cumhuriyetine gönderilecek yabancı devlet temsilcilerini kabul etmek,

milletlerarası andlaşmaları onaylamak ve yayımlamak,

türkiye büyük millet meclisi adına türk silahlı kuvvetlerinin başkomutanlığını temsil etmek,

türk silahlı kuvvetlerinin kullanılmasına karar vermek,

genelkurmay başkanını atamak,

millî güvenlik kurulunu toplantıya çağırmak,

millî güvenlik kuruluna başkanlık etmek,

başkanlığında toplanan bakanlar kurulu kararıyla sıkıyönetim veya olağanüstü hal ilân etmek ve kanun hükmünde kararname çıkarmak,

kararnameleri imzalamak,

sürekli hastalık, sakatlık ve kocama sebebi ile belirli kişilerin cezalarını hafifletmek veya kaldırmak,

devlet denetleme kurulunun üyelerini ve başkanını atamak,

devlet denetleme kuruluna inceleme, araştırma ve denetleme yaptırtmak,

yükseköğretim kurulu üyelerini seçmek,

üniversite rektörlerini seçmek,

c) yargı ile ilgili olanlar :

anayasa mahkemesi üyelerini, danıştay üyelerinin dörtte birini, yargıtay cumhuriyet başsavcısı ve yargıtay cumhuriyet başsavcıvekilini, askerî yargıtay üyelerini, askerî yüksek idare mahkemesi üyelerini, hâkimler ve savcılar yüksek kurulu üyelerini seçmek.

cumhurbaşkanı, ayrıca anayasada ve kanunlarda verilen seçme ve atama görevleri ile diğer görevleri yerine getirir ve yetkileri kullanır.

e. sorumluluk ve sorumsuzluk hali

madde 105. – cumhurbaşkanının, anayasa ve diğer kanunlarda başbakan ve ilgili bakanın imzalarına gerek olmaksızın tek başına yapabileceği belirtilen işlemleri dışındaki bütün kararları, başbakan ve ilgili bakanlarca imzalanır; bu kararlardan başbakan ve ilgili bakan sorumludur.

cumhurbaşkanının resen imzaladığı kararlar ve emirler aleyhine anayasa mahkemesi dahil, yargı mercilerine başvurulamaz.

cumhurbaşkanı, vatana ihanetten dolayı, türkiye büyük millet meclisi üye tamsayısının en az üçte birinin teklifi üzerine, üye tamsayısının en az dörtte üçünün vereceği kararla suçlandırılır.

f. cumhurbaşkanına vekillik etme

madde 106. – cumhurbaşkanının hastalık ve yurt dışına çıkma gibi sebeplerle geçici olarak görevinden ayrılması hallerinde, görevine dönmesine kadar, ölüm, çekilme veya başka bir sebeple cumhurbaşkanlığı makamının boşalması halinde de yenisi seçilinceye kadar, türkiye büyük millet meclisi başkanı cumhurbaşkanlığına vekillik eder ve cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır.

g. cumhurbaşkanı genel sekreterliği

madde 107. – cumhurbaşkanlığı genel sekreterliğinin kuruluşu, teşkilat ve çalışma esasları, personel atama işlemleri cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile düzenlenir.

h. devlet denetleme kurulu

madde 108. – idarenin hukuka uygunluğunun, düzenli ve verimli şekilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin sağlanması amacıyla, cumhurbaşkanlığına bağlı olarak kurulan devlet denetleme kurulu, cumhurbaşkanının isteği üzerine, tüm kamu kurum ve kuruluşlarında ve sermayesinin yarısından fazlasına bu kurum ve kuruluşların katıldığı her türlü kuruluşta, kamu kurumu niteliğinde olan meslek kuruluşlarında, her düzeydeki işçi ve işveren meslek kuruluşlarında, kamuya yararlı derneklerle vakıflarda, her türlü inceleme, araştırma ve denetlemeleri yapar.

silahlı kuvvetler ve yargı organları, devlet denetleme kurulunun görev alanı dışındadır.

devlet denetleme kurulunun üyeleri ve üyeleri içinden başkanı, kanunda belirlenen nitelikteki kişiler arasından, cumhurbaşkanınca atanır.

devlet denetleme kurulunun işleyişi, üyelerinin görev süresi ve diğer özlük işleri, kanunla düzenlenir.

ii. bakanlar kurulu

a. kuruluş

madde 109. – bakanlar kurulu, başbakan ve bakanlardan kurulur.

başbakan, cumhurbaşkanınca, türkiye büyük millet meclisi üyeleri arasından atanır.

bakanlar, türkiye büyük millet meclisi üyeleri veya milletvekili seçilme yeterliğine sahip olanlar arasından başbakanca seçilir ve cumhurbaşkanınca atanır; gerektiğinde başbakanın önerisi üzerine cumhurbaşkanınca görevlerine son verilir.

b. göreve başlama ve güvenoyu

madde 110. – bakanlar kurulunun listesi tam olarak türkiye büyük millet meclisine sunulur. türkiye büyük millet meclisi tatilde ise toplantıya çağrılır.

bakanlar kurulunun programı, kuruluşundan en geç bir hafta içinde başbakan veya bir bakan tarafından türkiye büyük millet meclisinde okunur ve güvenoyuna başvurulur. güvenoyu için görüşmeler, programın okunmasından iki tam gün geçtikten sonra başlar ve görüşmelerin bitiminden bir tam gün geçtikten sonra oylama yapılır.

c. görev sırasında güvenoyu

madde 111. – başbakan, gerekli görürse, bakanlar kurulunda görüştükten sonra, türkiye büyük millet meclisinden güven isteyebilir.

güven istemi, türkiye büyük millet meclisine bildirilmesinden bir tam gün geçmedikçe görüşülemez ve görüşmelerin bitiminden bir tam gün geçmedikçe oya konulamaz.

güven istemi, ancak üye tamsayısının salt çoğunluğuyla reddedilebilir.

d. görev ve siyasî sorumluluk

madde 112. – başbakan, bakanlar kurulunun başkanı olarak, bakanlıklar arasında işbirliğini sağlar ve hükümetin genel siyasetinin yürütülmesini gözetir. bakanlar kurulu, bu siyasetin yürütülmesinden birlikte sorumludur.

her bakan, başbakana karşı sorumlu olup ayrıca kendi yetkisi içindeki işlerden ve emri altındakilerin eylem ve işlemlerinden de sorumludur.

başbakan, bakanların görevlerinin anayasa ve kanunlara uygun olarak yerine getirilmesini gözetmek ve düzeltici önlemleri almakla yükümlüdür.

bakanlar kurulu üyelerinden milletvekili olmayanlar; 81 inci maddede yazılı şekilde millet meclisi önünde andiçerler ve bakan sıfatını taşıdıkları sürece milletvekillerinin tabi oldukları kayıt ve şartlara uyarlar ve yasama dokunulmazlığına sahip bulunurlar. bunlar türkiye büyük millet meclisi üyeleri gibi ödenek ve yolluk alırlar.

e. bakanlıkların kurulması ve bakanlar

madde 113. – bakanlıkların kurulması, kaldırılması, görevleri, yetkileri ve teşkilatı kanunla düzenlenir.

açık olan bakanlıklarla izinli veya özürlü olan bir bakana, diğer bir bakan geçici olarak vekillik eder. ancak, bir bakan birden fazlasına vekillik edemez.

türkiye büyük millet meclisi kararı ile yüce divana verilen bir bakan bakanlıktan düşer. başbakanın yüce divana sevki halinde hükümet istifa etmiş sayılır.

herhangi bir sebeple boşalan bakanlığa en geç onbeş gün içinde atama yapılır.

f. seçimlerde geçici bakanlar kurulu

madde 114. – türkiye büyük millet meclisi genel seçimlerinden önce, adalet, içişleri ve ulaştırma bakanları çekilir. seçimin başlangıç tarihinden üç gün önce; seçim dönemi bitmeden seçimin yenilenmesine karar verilmesi halinde ise, bu karardan başlayarak beş gün içinde, bu bakanlıklara türkiye büyük millet meclisi içinden veya dışarıdan bağımsızlar başbakanca atanır.

116 ncı madde gereğince seçimlerin yenilenmesine karar verildiğinde bakanlar kurulu çekilir ve cumhurbaşkanı geçici bakanlar kurulunu kurmak üzere bir başbakan atar.

geçici bakanlar kuruluna, adalet, içişleri ve ulaştırma bakanları türkiye büyük millet meclisindeki veya meclis dışındaki bağımsızlardan olmak üzere, siyasî parti gruplarından, oranlarına göre üye alınır.

siyasî parti gruplarından alınacak üye sayısını türkiye büyük millet meclisi başkanı tespit ederek başbakana bildirir. teklif edilen bakanlığı kabul etmeyen veya sonradan çekilen partililer yerine, türkiye büyük millet meclisi içinden veya dışarıdan bağımsızlar atanır.

geçici bakanlar kurulu, yenilenme kararının resmî gazetede ilânından itibaren beş gün içinde kurulur.

geçici bakanlar kurulu için güvenoyuna başvurulmaz.

geçici bakanlar kurulu seçim süresince ve yeni meclis toplanıncaya kadar vazife görür.

g. tüzükler

madde 115. – bakanlar kurulu, kanunun uygulanmasını göstermek veya emrettiği işleri belirtmek üzere, kanunlara aykırı olmamak ve danıştayın incelemesinden geçirilmek şartıyla tüzükler çıkarabilir.

tüzükler, cumhurbaşkanınca imzalanır ve kanunlar gibi yayımlanır.

h. türkiye büyük millet meclisi seçimlerinin cumhurbaşkanınca yenilenmesi

madde 116. – bakanlar kurulunun, 110 uncu maddede belirtilen güvenoyunu alamaması ve 99 uncu veya 111 inci maddeler uyarınca güvensizlik oyuyla düşürülmesi hallerinde; kırkbeş gün içinde yeni bakanlar kurulu kurulamadığı veya kurulduğu halde güvenoyu alamadığı takdirde cumhurbaşkanı, türkiye büyük millet meclisi başkanına danışarak, seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.

başbakanın güvensizlik oyu ile düşürülmeden istifa etmesi üzerine kırkbeş gün içinde veya yeni seçilen türkiye büyük millet meclisinde başkanlık divanı seçiminden sonra yine kırkbeş gün içinde bakanlar kurulunun kurulamaması hallerinde de cumhurbaşkanı türkiye büyük millet meclisi başkanına danışarak seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.

yenilenme kararı resmî gazetede yayımlanır ve seçime gidilir.

i. millî savunma

1. başkomutanlık ve genelkurmay başkanlığı

madde 117. – başkomutanlık, türkiye büyük millet meclisinin manevî varlığından ayrılamaz ve cumhurbaşkanı tarafından temsil olunur.

millî güvenliğin sağlanmasından ve silahlı kuvvetlerin yurt savunmasına hazırlanmasından, türkiye büyük millet meclisine karşı, bakanlar kurulu sorumludur.

genelkurmay başkanı; silahlı kuvvetlerin komutanı olup, savaşta başkomutanlık görevlerini cumhurbaşkanlığı namına yerine getirir.

genelkurmay başkanı, bakanlar kurulunun teklifi üzerine, cumhurbaşkanınca atanır; görev ve yetkileri kanunla düzenlenir. genelkurmay başkanı, bu görev ve yetkilerinden dolayı başbakana karşı sorumludur.

millî savunma bakanlığının, genelkurmay başkanlığı ve kuvvet komutanlıkları ile görev ilişkileri ve yetki alanı kanunla düzenlenir.

2. millî güvenlik kurulu

madde 118. – (değişik: 3.10.2001-4709/32 md.) millî güvenlik kurulu; cumhurbaşkanının başkanlığında, başbakan, genelkurmay başkanı, başbakan yardımcıları, adalet, millî savunma, içişleri, dışişleri bakanları, kara, deniz ve hava kuvvetleri komutanları ve jandarma genel komutanından kurulur.

gündemin özelliğine göre kurul toplantılarına ilgili bakan ve kişiler çağrılıp görüşleri alınabilir.

(değişik: 3.10.2001-4709/32 md.) millî güvenlik kurulu; devletin millî güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanması ile ilgili alınan tavsiye kararları ve gerekli koordinasyonunun sağlanması konusundaki görüşlerini bakanlar kuruluna bildirir. kurulun, devletin varlığı ve bağımsızlığı, ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği, toplumun huzur ve güvenliğinin korunması hususunda alınmasını zorunlu gördüğü tedbirlere ait kararlar bakanlar kurulunca değerlendirilir.

millî güvenlik kurulunun gündemi; başbakan ve genelkurmay başkanının önerileri dikkate alınarak cumhurbaşkanınca düzenlenir.

cumhurbaşkanı katılamadığı zamanlar millî güvenlik kurulu başbakanın başkanlığında toplanır.

millî güvenlik kurulu genel sekreterliğinin teşkilatı ve görevleri kanunla düzenlenir.

iii. olağanüstü yönetim usulleri

a. olağanüstü haller

1. tabiî afet ve ağır ekonomik bunalım sebebiyle olağanüstü hal ilânı

madde 119. – tabiî afet, tehlikeli salgın hastalıklar veya ağır ekonomik bunalım hallerinde, cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan bakanlar kurulu, yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde süresi altı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilân edebilir.

2. şiddet olaylarının yaygınlaşması ve kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması sebepleriyle olağanüstü hal ilânı

madde 120. – anayasa ile kurulan hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerine ait ciddî belirtilerin ortaya çıkması veya şiddet olayları sebebiyle kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması hallerinde, cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan bakanlar kurulu, millî güvenlik kurulunun da görüşünü aldıktan sonra yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde, süresi altı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilân edebilir.

3. olağanüstü hallerle ilgili düzenleme

madde 121. – anayasanın 119 ve 120 nci maddeleri uyarınca olağanüstü hal ilânına karar verilmesi durumunda, bu karar resmî gazetede yayımlanır ve hemen türkiye büyük millet meclisinin onayına sunulur. türkiye büyük millet meclisi tatilde ise derhal toplantıya çağırılır. meclis, olağanüstü hal süresini değiştirebilir, bakanlar kurulunun istemi üzerine, her defasında dört ayı geçmemek üzere, süreyi uzatabilir veya olağanüstü hali kaldırabilir.

119 uncu madde uyarınca ilân edilen olağanüstü hallerde vatandaşlar için getirilecek para, mal ve çalışma yükümlülükleri ile olağanüstü hallerin her türü için ayrı ayrı geçerli olmak üzere, anayasanın 15 inci maddesindeki ilkeler doğrultusunda temel hak ve hürriyetlerin nasıl sınırlanacağı veya nasıl durdurulacağı, halin gerektirdiği tedbirlerin nasıl ve ne suretle alınacağı, kamu hizmeti görevlilerine ne gibi yetkiler verileceği, görevlilerin durumlarında ne gibi değişiklikler yapılacağı ve olağanüstü yönetim usulleri, olağanüstü hal kanununda düzenlenir.

olağanüstü hal süresince, cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan bakanlar kurulu, olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda, kanun hükmünde kararnameler çıkarabilir. bu kararnameler, resmî gazetede yayımlanır ve aynı gün türkiye büyük millet meclisinin onayına sunulur; bunların meclisce onaylanmasına ilişkin süre ve usul, içtüzükte belirlenir.

b. sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hali

madde 122. – anayasanın tanıdığı hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelen ve olağanüstü hal ilânını gerektiren hallerden daha vahim şiddet hareketlerinin yaygınlaşması veya savaş hali, savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi, ayaklanma olması veya vatan veya cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışmanın veya ülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dıştan tehlikeye düşüren şiddet hareketlerinin yaygınlaşması sebepleriyle, cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan bakanlar kurulu, millî güvenlik kurulunun da görüşünü aldıktan sonra, süresi altı ayı aşmamak üzere yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde sıkıyönetim ilân edebilir. bu karar, derhal resmî gazetede yayımlanır ve aynı gün türkiye büyük millet meclisinin onayına sunulur. türkiye büyük millet meclisi toplantı halinde değilse hemen toplantıya çağırılır. türkiye büyük millet meclisi gerekli gördüğü takdirde sıkıyönetim süresini kısaltabilir, uzatabilir veya sıkıyönetimi kaldırabilir.

sıkıyönetim süresinde, cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan bakanlar kurulu sıkıyönetim halinin gerekli kıldığı konularda kanun hükmünde kararname çıkarabilir.

bu kararnameler resmî gazetede yayımlanır ve aynı gün türkiye büyük millet meclisinin onayına sunulur. bunların meclisce onaylanmasına ilişkin süre ve usul içtüzükte belirlenir.

sıkıyönetimin her defasında dört ayı aşmamak üzere uzatılması, türkiye büyük millet meclisinin kararına bağlıdır. savaş hallerinde bu dört aylık süre aranmaz.

sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hallerinde hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği, idare ile olan ilişkileri, hürriyetlerin nasıl kısıtlanacağı veya durdurulacağı ve savaş veya savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi halinde vatandaşlar için getirilecek yükümlülükler kanunla düzenlenir.

sıkıyönetim komutanları genelkurmay başkanlığına bağlı olarak görev yaparlar.

iv. idare

a. idarenin esasları

1. idarenin bütünlüğü ve kamu tüzelkişiliği

madde 123. – idare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir.

idarenin kuruluş ve görevleri, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına dayanır.

kamu tüzelkişiliği, ancak kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak kurulur.

2. yönetmelikler

madde 124. – başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzelkişileri, kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla, yönetmelikler çıkarabilirler.

hangi yönetmeliklerin resmî gazetede yayımlanacağı kanunda belirtilir.

b. yargı yolu

madde 125. – idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır. (ek hüküm: 13.8.1999-4446/2 md.) kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinde bunlardan doğan uyuşmazlıkların millî veya milletlerarası tahkim yoluyla çözülmesi öngörülebilir. milletlerarası tahkime ancak yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıklar için gidilebilir.

cumhurbaşkanının tek başına yapacağı işlemler ile yüksek askerî şûranın kararları yargı denetimi dışındadır.

idarî işlemlere karşı açılacak davalarda süre, yazılı bildirim tarihinden başlar.

yargı yetkisi, idarî eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlıdır. yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idarî eylem ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez.

idarî işlemin uygulanması halinde telafisi güç veya imkânsız zararların doğması ve idarî işlemin açıkça hukuka aykırı olması şartlarının birlikte gerçekleşmesi durumunda gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmasına karar verilebilir.

kanun, olağanüstü hallerde, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş halinde ayrıca millî güvenlik, kamu düzeni, genel sağlık nedenleri ile yürütmenin durdurulması kararı verilmesini sınırlayabilir.

idare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür.

c. idarenin kuruluşu

1. merkezî idare

madde 126. – türkiye, merkezî idare kuruluşu bakımından, coğrafya durumuna, ekonomik şartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere; iller de diğer kademeli bölümlere ayrılır.

illerin idaresi yetki genişliği esasına dayanır.

kamu hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyum sağlamak amacıyla, birden çok ili içine alan merkezî idare teşkilatı kurulabilir. bu teşkilatın görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.

2. mahallî idareler

madde 127. – mahallî idareler; il, belediye veya köy halkının mahallî müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzelkişileridir.

mahallî idarelerin kuruluş ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir.

(değişik: 23.7.1995-4121/12 md.) mahallî idarelerin seçimleri, 67 nci maddedeki esaslara göre beş yılda bir yapılır. ancak, milletvekili genel veya ara seçiminden önceki veya sonraki bir yıl içinde yapılması gereken mahallî idareler organlarına veya bu organların üyelerine ilişkin genel veya ara seçimler milletvekili genel veya ara seçimleriyle birlikte yapılır. kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimleri getirebilir.

mahallî idarelerin seçilmiş organlarının, organlık sıfatını kazanmalarına ilişkin itirazların çözümü ve kaybetmeleri, konusundaki denetim yargı yolu ile olur. ancak, görevleri ile ilgili bir suç sebebi ile hakkında soruşturma veya kovuşturma açılan mahallî idare organları veya bu organların üyelerini, içişleri bakanı, geçici bir tedbir olarak, kesin hükme kadar uzaklaştırabilir.

merkezî idare, mahallî idareler üzerinde, mahallî hizmetlerin idarenin bütünlüğü ilkesine uygun şekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birliğin sağlanması, toplum yararının korunması ve mahallî ihtiyaçların gereği gibi karşılanması amacıyla, kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idarî vesayet yetkisine sahiptir.

mahallî idarelerin belirli kamu hizmetlerinin görülmesi amacı ile, kendi aralarında bakanlar kurulunun izni ile birlik kurmaları, görevleri, yetkileri, maliye ve kolluk işleri ve merkezî idare ile karşılıklı bağ ve ilgileri kanunla düzenlenir. bu idarelere, görevleri ile orantılı gelir kaynakları sağlanır.

d. kamu hizmeti görevlileriyle ilgili hükümler

1. genel ilkeler

madde 128. – devletin, kamu iktisadî teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişilerinin genel idare esaslarına göre yürütmekle yükümlü oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği aslî ve sürekli görevler, memurlar ve diğer kamu görevlileri eliyle görülür.

memurların ve diğer kamu görevlilerinin nitelikleri, atanmaları, görev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla düzenlenir.

üst kademe yöneticilerinin yetiştirilme usul ve esasları, kanunla özel olarak düzenlenir.

2. görev ve sorumlulukları, disiplin kovuşturulmasında güvence

madde 129. – memurlar ve diğer kamu görevlileri anayasa ve kanunlara sadık kalarak faaliyette bulunmakla yükümlüdürler.

memurlar ve diğer kamu görevlileri ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve bunların üst kuruluşları mensuplarına savunma hakkı tanınmadıkça disiplin cezası verilemez.

uyarma ve kınama cezalarıyla ilgili olanlar hariç, disiplin kararları yargı denetimi dışında bırakılamaz.

silahlı kuvvetler mensupları ile hâkimler ve savcılar hakkındaki hükümler saklıdır.

memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yetkilerini kullanırken işledikleri kusurlardan doğan tazminat davaları, kendilerine rücu edilmek kaydıyla ve kanunun gösterdiği şekil ve şartlara uygun olarak, ancak idare aleyhine açılabilir.

memurlar ve diğer kamu görevlileri hakkında işledikleri iddia edilen suçlardan ötürü ceza kovuşturması açılması, kanunla belirlenen istisnalar dışında, kanunun gösterdiği idarî merciin iznine bağlıdır.

e. yükseköğretim kurumları ve üst kuruluşları

1. yükseköğretim kurumları

madde 130. – çağdaş eğitim-öğretim esaslarına dayanan bir düzen içinde milletin ve ülkenin ihtiyaçlarına uygun insan gücü yetiştirmek amacı ile; ortaöğretime dayalı çeşitli düzeylerde eğitim-öğretim, bilimsel araştırma, yayın ve danışmanlık yapmak, ülkeye ve insanlığa hizmet etmek üzere çeşitli birimlerden oluşan kamu tüzelkişiliğine ve bilimsel özerkliğe sahip üniversiteler devlet tarafından kanunla kurulur.

kanunda gösterilen usul ve esaslara göre, kazanç amacına yönelik olmamak şartı ile vakıflar tarafından, devletin gözetim ve denetimine tâbi yükseköğretim kurumları kurulabilir.

kanun, üniversitelerin ülke sathına dengeli bir biçimde yayılmasını gözetir.

üniversiteler ile öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe her türlü bilimsel araştırma ve yayında bulunabilirler. ancak, bu yetki, devletin varlığı ve bağımsızlığı ve milletin ve ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği aleyhinde faaliyette bulunma serbestliği vermez.

üniversiteler ve bunlara bağlı birimler, devletin gözetimi ve denetimi altında olup, güvenlik hizmetleri devletçe sağlanır.

kanunun belirlediği usul ve esaslara göre; rektörler cumhurbaşkanınca, dekanlar ise yükseköğretim kurulunca seçilir ve atanır.

üniversite yönetim ve denetim organları ile öğretim elemanları; yükseköğretim kurulunun veya üniversitelerin yetkili organlarının dışında kalan makamlarca her ne suretle olursa olsun görevlerinden uzaklaştırılamazlar.

(değişik: 29.10.2005-5428/1 md.) üniversitelerin hazırladığı bütçeler; yükseköğretim kurulunca tetkik ve onaylandıktan sonra millî eğitim bakanlığına sunulur ve merkezi yönetim bütçesinin bağlı olduğu esaslara uygun olarak işleme tâbi tutularak yürürlüğe konulur ve denetlenir.

yükseköğretim kurumlarının kuruluş ve organları ile işleyişleri ve bunların seçimleri, görev, yetki ve sorumlulukları üniversiteler üzerinde devletin gözetim ve denetim hakkını kullanma usulleri, öğretim elemanlarının görevleri, unvanları, atama, yükselme ve emeklilikleri, öğretim elemanı yetiştirme, üniversitelerin ve öğretim elemanlarının kamu kuruluşları ve diğer kurumlar ile ilişkileri, öğretim düzeyleri ve süreleri, yükseköğretime giriş, devam ve alınacak harçlar, devletin yapacağı yardımlar ile ilgili ilkeler, disiplin ve ceza işleri, malî işler, özlük hakları, öğretim elemanlarının uyacakları koşullar, üniversitelerarası ihtiyaçlara göre öğretim elemanlarının görevlendirilmesi, öğrenimin ve öğretimin hürriyet ve teminat içinde ve çağdaş bilim ve teknoloji gereklerine göre yürütülmesi, yükseköğretim kuruluna ve üniversitelere devletin sağladığı malî kaynakların kullanılması kanunla düzenlenir.

vakıflar tarafından kurulan yükseköğretim kurumları, malî ve idarî konuları dışındaki akademik çalışmaları, öğretim elemanlarının sağlanması ve güvenlik yönlerinden, devlet eliyle kurulan yükseköğretim kurumları için anayasada belirtilen hükümlere tâbidir.

2. yükseköğretim üst kuruluşları

madde 131. – yükseköğretim kurumlarının öğretimini planlamak, düzenlemek, yönetmek, denetlemek, yükseköğretim kurumlarındaki eğitim-öğretim ve bilimsel araştırma faaliyetlerini yönlendirmek, bu kurumların kanunda belirtilen amaç ve ilkeler doğrultusunda kurulmasını, geliştirilmesini ve üniversitelere tahsis edilen kaynakların etkili bir biçimde kullanılmasını sağlamak ve öğretim elemanlarının yetiştirilmesi için planlama yapmak maksadı ile yükseköğretim kurulu kurulur.

(değişik: 7.5.2004-5170/8 md.)yükseköğretim kurulu, üniversiteler ve bakanlar kurulunca seçilen ve sayıları, nitelikleri, seçilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasından rektörlük ve öğretim üyeliğinde başarılı hizmet yapmış profesörlere öncelik vermek sureti ile cumhurbaşkanınca atanan üyeler ve cumhurbaşkanınca doğrudan doğruya seçilen üyelerden kurulur.

kurulun teşkilatı, görev, yetki, sorumluluğu ve çalışma esasları kanunla düzenlenir.

3. yükseköğretim kurumlarından özel hükümlere tâbi olanlar

madde 132. – türk silahlı kuvvetleri ve emniyet teşkilatına bağlı yükseköğretim kurumları özel kanunlarının hükümlerine tâbidir.

(değişik 21.6.2005-5370/1 md.) f. radyo ve televizyon üst kurulu, radyo ve televizyon kuruluşları ve kamuyla ilişkili haber ajansları

madde 133. – (değişik: 8.7.1993-3913/1 md.) radyo ve televizyon istasyonları kurmak ve işletmek kanunla düzenlenecek şartlar çerçevesinde serbesttir.

(ek: 21.6.2005-5370/1 md.) radyo ve televizyon faaliyetlerini düzenlemek ve denetlemek amacıyla kurulan radyo ve televizyon üst kurulu dokuz üyeden oluşur. üyeler, siyasi parti gruplarının üye sayısı oranında belirlenecek üye sayısının ikişer katı olarak gösterecekleri adaylar arasından, her siyasi parti grubuna düşen üye sayısı esas alınmak suretiyle türkiye büyük millet meclisi genel kurulunca seçilir. radyo ve televizyon üst kurulunun kuruluşu, görev ve yetkileri, üyelerinin nitelikleri, seçim usulleri ve görev süreleri kanunla düzenlenir.

devletçe kamu tüzelkişiliği olarak kurulan tek radyo ve televizyon kurumu ile kamu tüzelkişilerinden yardım gören haber ajanslarının özerkliği ve yayınlarının tarafsızlığı esastır.

g. atatürk kültür, dil ve tarih yüksek kurumu

madde 134. – atatürkçü düşünceyi, atatürk ilke ve inkılâplarını, türk kültürünü, türk tarihini ve türk dilini bilimsel yoldan araştırmak, tanıtmak ve yaymak ve yayınlar yapmak amacıyla; atatürk’ün manevî himayelerinde, cumhurbaşkanının gözetim ve desteğinde, başbakanlığa bağlı; atatürk araştırma merkezi, türk dil kurumu, türk tarih kurumu ve atatürk kültür merkezinden oluşan, kamu tüzelkişiliğine sahip “atatürk kültür, dil ve tarih yüksek kurumu” kurulur.

türk dil kurumu ile türk tarih kurumu için atatürk’ün vasiyetnamesinde belirtilen malî menfaatler saklı olup kendilerine tahsis edilir.

atatürk kültür, dil ve tarih yüksek kurumunun; kuruluşu, organları, çalışma usulleri ve özlük işleri ile kuruluşuna dahil kurumlar üzerindeki yetkileri kanunla düzenlenir.

h. kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları

madde 135. – kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve üst kuruluşları; belli bir mesleğe mensup olanların müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, meslekî faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, meslek mensuplarının birbirleri ile ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hâkim kılmak üzere meslek disiplini ve ahlâkını korumak maksadı ile kanunla kurulan ve organları kendi üyeleri tarafından kanunda gösterilen usullere göre yargı gözetimi altında, gizli oyla seçilen kamu tüzelkişilikleridir.

kamu kurum ve kuruluşları ile kamu iktisadî teşebbüslerinde aslî ve sürekli görevlerde çalışanların meslek kuruluşlarına girme mecburiyeti aranmaz.

(değişik: 23.7.1995-4121/13 md.) bu meslek kuruluşları, kuruluş amaçları dışında faaliyette bulunamazlar.

(değişik: 23.7.1995-4121/13 md.) bu meslek kuruluşları ve üst kuruluşları organlarının seçimlerinde siyasî partiler aday gösteremezler.

(değişik: 23.7.1995-4121/13 md.) bu meslek kuruluşları üzerinde devletin idarî ve malî denetimine ilişkin kurallar kanunla düzenlenir.

(değişik: 23.7.1995-4121/13 md.) amaçları dışında faaliyet gösteren meslek kuruluşlarının sorumlu organlarının görevine, kanunun belirlediği merciin veya cumhuriyet savcısının istemi üzerine mahkeme kararıyla son verilir ve yerlerine yenileri seçtirilir.

(değişik: 23.7.1995-4121/13 md.) ancak, millî güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, meslek kuruluşlarını veya üst kuruluşlarını faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. bu merciin kararı, yirmidört saat içerisinde görevli hâkimin onayına sunulur. hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî karar kendiliğinden yürürlükten kalkar.

i. diyanet işleri başkanlığı

madde 136. – genel idare içinde yer alan diyanet işleri başkanlığı, lâiklik ilkesi doğrultusunda, bütün siyasî görüş ve düşünüşlerin dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyi amaç edinerek, özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir.

j. kanunsuz emir

madde 137. – kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse, üstünden aldığı emri, yönetmelik, tüzük, kanun veya anayasa hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. ancak, üstü emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, emir yerine getirilir; bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz.

konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz.

askerî hizmetlerin görülmesi ve acele hallerde kamu düzeni ve kamu güvenliğinin korunması için kanunla gösterilen istisnalar saklıdır.

üçüncü bölüm

yargı

i. genel hükümler

a. mahkemelerin bağımsızlığı

madde 138. – hâkimler, görevlerinde bağımsızdırlar; anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanî kanaatlerine göre hüküm verirler.

hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.

görülmekte olan bir dava hakkında yasama meclisinde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz.

yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir suretle değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez.

b. hâkimlik ve savcılık teminatı

madde 139. – hâkimler ve savcılar azlolunamaz, kendileri istemedikçe anayasada gösterilen yaştan önce emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamaz.

meslekten çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymiş olanlar, görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar veya meslekte kalmalarının uygun olmadığına karar verilenler hakkında kanundaki istisnalar saklıdır.

c. hâkimlik ve savcılık mesleği

madde 140. – hâkimler ve savcılar adlî ve idarî yargı hâkim ve savcıları olarak görev yaparlar. bu görevler meslekten hâkim ve savcılar eliyle yürütülür.

hâkimler, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre görev ifa ederler.

hâkim ve savcıların nitelikleri, atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin ve görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disiplin cezası verilmesi, görevleriyle ilgili veya görevleri sırasında işledikleri suçlarından dolayı soruşturma yapılması ve yargılanmalarına karar verilmesi, meslekten çıkarmayı gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri ve meslek içi eğitimleri ile diğer özlük işleri mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

hâkimler ve savcılar altmışbeş yaşını bitirinceye kadar hizmet görürler; askerî hâkimlerin yaş haddi, yükselme ve emeklilikleri kanunda gösterilir.

hâkimler ve savcılar, kanunda belirtilenlerden başka, resmî ve özel hiçbir görev alamazlar.

hâkimler ve savcılar idarî görevleri yönünden adalet bakanlığına bağlıdırlar.

hâkim ve savcı olup da adalet hizmetindeki idarî görevlerde çalışanlar, hâkimler ve savcılar hakkındaki hükümlere tâbidirler. bunlar, hâkimler ve savcılara ait esaslar dairesinde sınıflandırılır ve derecelendirilirler, hâkimlere ve savcılara tanınan her türlü haklardan yararlanırlar.

d. duruşmaların açık ve kararların gerekçeli olması

madde 141. – mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır. duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına ancak genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde karar verilebilir.

küçüklerin yargılanması hakkında kanunla özel hükümler konulur.

bütün mahkemelerin her türlü kararları gerekçeli olarak yazılır.

davaların en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılması, yargının görevidir.

e. mahkemelerin kuruluşu

madde 142. – mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir.

f. devlet güvenlik mahkemeleri

madde 143. – (mülga: 7.5.2004-5170/9 md.)

g. hâkim ve savcıların denetimi

madde 144. – hâkim ve savcıların görevlerini; kanun, tüzük, yönetmeliklere ve genelgelere (hâkimler için idarî nitelikteki genelgelere) uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme; görevlerinden dolayı veya görevleri sırasında suç işleyip işlemediklerini, hal ve eylemlerinin sıfat ve görevleri icaplarına uyup uymadığını araştırma ve gerektiğinde haklarında inceleme ve soruşturma, adalet bakanlığının izni ile adalet müfettişleri tarafından yapılır. adalet bakanı soruşturma ve inceleme işlemlerini, hakkında soruşturma ve inceleme yapılacak olandan daha kıdemli hâkim veya savcı eliyle de yaptırabilir.

h. askerî yargı

madde 145. – askerî yargı, askerî mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür. bu mahkemeler, asker kişilerin; askerî olan suçları ile bunların asker kişiler aleyhine veya askerî mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler.

askerî mahkemeler, asker olmayan kişilerin özel kanunda belirtilen askerî suçları ile kanunda gösterilen görevlerini ifa ettikleri sırada veya kanunda gösterilen askerî mahallerde askerlere karşı işledikleri suçlara da bakmakla görevlidirler.

askerî mahkemelerin savaş veya sıkıyönetim hallerinde hangi suçlar ve hangi kişiler bakımından yetkili oldukları; kuruluşları ve gerektiğinde bu mahkemelerde adlî yargı hâkim ve savcılarının görevlendirilmeleri kanunla düzenlenir.

askerî yargı organlarının kuruluşu, işleyişi, askerî hâkimlerin özlük işleri askerî savcılık görevlerini yapan askerî hâkimlerin mahkemesinde görevli bulundukları komutanlık ile ilişkileri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı, askerlik hizmetinin gereklerine göre kanunla düzenlenir. kanun, ayrıca askerî hâkimlerin yargı hizmeti dışındaki askerî hizmetler yönünden askerî hizmetlerin gereklerine göre teşkilatında görevli bulundukları komutanlık ile olan ilişkilerini de gösterir.

ii. yüksek mahkemeler

a. anayasa mahkemesi

1. kuruluşu

madde 146. – anayasa mahkemesi onbir asıl ve dört yedek üyeden kurulur.

cumhurbaşkanı, iki asıl ve iki yedek üyeyi yargıtay, iki asıl ve bir yedek üyeyi danıştay, birer asıl üyeyi askerî yargıtay, askerî yüksek idare mahkemesi ve sayıştay genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden; bir asıl üyeyi ise yükseköğretim kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri içinden göstereceği üç aday arasından; üç asıl ve bir yedek üyeyi üst kademe yöneticileri ile avukatlar arasından seçer.

yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri ile üst kademe yöneticileri ve avukatların anayasa mahkemesine asıl ve yedek üye seçilebilmeleri için, kırk yaşını doldurmuş, yükseköğrenim görmüş veya öğrenim kurumlarında en az onbeş yıl öğretim üyeliği veya kamu hizmetinde en az onbeş yıl fiilen çalışmış veya en az onbeş yıl avukatlık yapmış olmak şarttır.

anayasa mahkemesi, asıl üyeleri arasından gizli oyla ve üye tamsayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir başkan ve bir başkanvekili seçer. süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

anayasa mahkemesi üyeleri, aslî görevleri dışında resmî veya özel hiçbir görev alamazlar.

2. üyeliğin sona ermesi

madde 147. – anayasa mahkemesi üyeleri altmışbeş yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.

anayasa mahkemesi üyeliği, bir üyenin hâkimlik mesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymesi halinde kendiliğinden; görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceğinin kesin olarak anlaşılması halinde de, anayasa mahkemesi üye tamsayısının salt çoğunluğunun kararı ile sona erer.

3. görev ve yetkileri

madde 148. – anayasa mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve türkiye büyük millet meclisi içtüzüğünün anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler. anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler. ancak, olağanüstü hallerde, sıkıyönetim ve savaş hallerinde çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin şekil ve esas bakımından anayasaya aykırılığı iddiasıyla, anayasa mahkemesinde dava açılamaz.

kanunların şekil bakımından denetlenmesi, son oylamanın, öngörülen çoğunlukla yapılıp yapılmadığı; anayasa değişikliklerinde ise, teklif ve oylama çoğunluğuna ve ivedilikle görüşülemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ile sınırlıdır. şekil bakımından denetleme, cumhurbaşkanınca veya türkiye büyük millet meclisi üyelerinin beşte biri tarafından istenebilir. kanunun yayımlandığı tarihten itibaren on gün geçtikten sonra, şekil bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz; def’i yoluyla da ileri sürülemez.

anayasa mahkemesi cumhurbaşkanını, bakanlar kurulu üyelerini, anayasa mahkemesi, yargıtay, danıştay, askerî yargıtay, askerî yüksek idare mahkemesi başkan ve üyelerini, başsavcılarını, cumhuriyet başsavcıvekilini, hâkimler ve savcılar yüksek kurulu ve sayıştay başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı yüce divan sıfatıyla yargılar.

yüce divanda, savcılık görevini cumhuriyet başsavcısı veya cumhuriyet başsavcıvekili yapar.

yüce divan kararları kesindir.

anayasa mahkemesi, anayasa ile verilen diğer görevleri de yerine getirir.

4. çalışma ve yargılama usulü

madde 149. – (değişik: 3.10.2001-4709/33 md.) anayasa mahkemesi, başkan ve on üye ile toplanır, salt çoğunluk ile karar verir. anayasa değişikliklerinde iptale ve siyasî parti davalarında kapatılmaya karar verebilmesi için beşte üç oy çokluğu şarttır.

şekil bozukluğuna dayalı iptal davaları anayasa mahkemesince öncelikle incelenip karara bağlanır.

anayasa mahkemesinin kuruluşu ve yargılama usulleri kanunla; mahkemenin çalışma esasları ve üyeleri arasındaki işbölümü kendi yapacağı içtüzükle düzenlenir.

anayasa mahkemesi yüce divan sıfatıyla baktığı davalar dışında kalan işleri dosya üzerinde inceler. ancak, gerekli gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını dinlemek üzere ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi olanları çağırabilir (ek ibare: 23.7.1995-4121/14 md.) ve siyasî partilerin temelli kapatılması veya kapatılmasına ilişkin davalarda, yargıtay cumhuriyet başsavcısından sonra kapatılması istenen siyasî partinin genel başkanlığının veya tayin edeceği bir vekilin savunmasını dinler.

5. iptal davası

madde 150. – kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin, türkiye büyük millet meclisi içtüzüğünün veya bunların belirli madde ve hükümlerinin şekil ve esas bakımından anayasaya aykırılığı iddiasıyla anayasa mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açabilme hakkı, cumhurbaşkanına, iktidar ve anamuhalefet partisi meclis grupları ile türkiye büyük millet meclisi üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyelere aittir. iktidarda birden fazla siyasî partinin bulunması halinde, iktidar partilerinin dava açma hakkını en fazla üyeye sahip olan parti kullanır.

6. dava açma süresi

madde 151. – anayasa mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açma hakkı, iptali istenen kanun, kanun hükmünde kararname veya içtüzüğün resmî gazetede yayımlanmasından başlayarak altmış gün sonra düşer.

7. anayasaya aykırılığın diğer mahkemelerde ileri sürülmesi

madde 152. – bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin hükümlerini anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddî olduğu kanısına varırsa, anayasa mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakır.

mahkeme, anayasaya aykırılık iddiasını ciddî görmezse bu iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara bağlanır.

anayasa mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar. bu süre içinde karar verilmezse mahkeme davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır. ancak, anayasa mahkemesinin kararı, esas hakkındaki karar kesinleşinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundadır.

anayasa mahkemesinin işin esasına girerek verdiği red kararının resmî gazetede yayımlanmasından sonra on yıl geçmedikçe aynı kanun hükmünün anayasaya aykırılığı iddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.

8. anayasa mahkemesinin kararları

madde 153. – anayasa mahkemesinin kararları kesindir. iptal kararları gerekçesi yazılmadan açıklanamaz.

anayasa mahkemesi bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin tamamını veya bir hükmünü iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesis edemez.

kanun, kanun hükmünde kararname veya türkiye büyük millet meclisi içtüzüğü ya da bunların hükümleri, iptal kararlarının resmî gazetede yayımlandığı tarihte yürürlükten kalkar. gereken hallerde anayasa mahkemesi iptal hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi ayrıca kararlaştırabilir. bu tarih, kararın resmî gazetede yayımlandığı günden başlayarak bir yılı geçemez.

iptal kararının yürürlüğe girişinin ertelendiği durumlarda, türkiye büyük millet meclisi, iptal kararının ortaya çıkardığı hukukî boşluğu dolduracak kanun tasarı veya teklifini öncelikle görüşüp karara bağlar.

iptal kararları geriye yürümez.

anayasa mahkemesi kararları resmî gazetede hemen yayımlanır ve yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar.

b. yargıtay

madde 154. – yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adlî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış adlî yargı hâkim ve cumhuriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından hâkimler ve savcılar yüksek kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir.

yargıtay birinci başkanı, birinci başkanvekilleri ve daire başkanları kendi üyeleri arasından yargıtay genel kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla dört yıl için seçilirler; süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

yargıtay cumhuriyet başsavcısı ve cumhuriyet başsavcıvekili, yargıtay genel kurulunun kendi üyeleri arasından gizli oyla belirleyeceği beşer aday arasından cumhurbaşkanı tarafından dört yıl için seçilirler. süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

yargıtayın kuruluşu, işleyişi, başkan, başkanvekilleri, daire başkanları ve üyeleri ile cumhuriyet başsavcısı ve cumhuriyet başsavcıvekilinin nitelikleri ve seçim usulleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

c. danıştay

madde 155. – danıştay, idarî mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idarî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

(değişik: 13.8.1999-4446/3 md.) danıştay, davaları görmek, başbakan ve bakanlar kurulunca gönderilen kanun tasarıları, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, tüzük tasarılarını incelemek, idarî uyuşmazlıkları çözmek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir.

danıştay üyelerinin dörtte üçü, birinci sınıf idarî yargı hâkim ve savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından hâkimler ve savcılar yüksek kurulu; dörtte biri, nitelikleri kanunda belirtilen görevliler arasından cumhurbaşkanı; tarafından seçilir.

danıştay başkanı, başsavcı, başkanvekilleri ve daire başkanları, kendi üyeleri arasından danıştay genel kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla dört yıl için seçilirler. süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

danıştayın, kuruluşu, işleyişi, başkan, başsavcı, başkanvekilleri, daire başkanları ile üyelerinin nitelikleri ve seçim usulleri, idarî yargının özelliği, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

d. askerî yargıtay

madde 156. – askerî yargıtay, askerî mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. ayrıca, asker kişilerin kanunla gösterilen belli davalarına ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

askerî yargıtay üyeleri birinci sınıf askerî hâkimler arasından askerî yargıtay genel kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla her boş yer için göstereceği üçer aday içinden cumhurbaşkanınca seçilir.

askerî yargıtay başkanı, başsavcısı, ikinci başkanı ve daire başkanları askerî yargıtay üyeleri arasından rütbe ve kıdem sırasına göre atanırlar.

askerî yargıtayın kuruluşu, işleyişi, mensuplarının disiplin ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir.

e. askerî yüksek idare mahkemesi

madde 157. – askerî yüksek idare mahkemesi, askerî olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin idarî işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. ancak, askerlik yükümlülüğünden doğan uyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olması şartı aranmaz.

askerî yüksek idare mahkemesinin askerî hâkim sınıfından olan üyeleri, mahkemenin bu sınıftan olan başkan ve üyeleri tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oy ile birinci sınıf askerî hâkimler arasından her boş yer için gösterilecek üç aday içinden; hâkim sınıfından olmayan üyeleri, rütbe ve nitelikleri kanunda gösterilen subaylar arasından, genelkurmay başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday içinden cumhurbaşkanınca seçilir.

askerî hâkim sınıfından olmayan üyelerin görev süresi en fazla dört yıldır.

mahkemenin başkanı, başsavcı ve daire başkanları hâkim sınıfından olanlar arasından rütbe ve kıdem sırasına göre atanırlar.

askerî yüksek idare mahkemesinin kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, mensuplarının disiplin ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir.

f. uyuşmazlık mahkemesi

madde 158. – uyuşmazlık mahkemesi, adlî, idarî ve askerî yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözümlemeye yetkilidir.

uyuşmazlık mahkemesinin kuruluşu, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ile işleyişi kanunla düzenlenir. bu mahkemenin başkanlığını anayasa mahkemesince, kendi üyeleri arasından görevlendirilen üye yapar.

diğer mahkemelerle, anayasa mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlıklarında, anayasa mahkemesinin kararı esas alınır.

iii. hâkimler ve savcılar yüksek kurulu

madde 159. – hâkimler ve savcılar yüksek kurulu, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kurulur ve görev yapar.

kurulun başkanı, adalet bakanıdır. adalet bakanlığı müsteşarı kurulun tabiî üyesidir. kurulun üç asıl ve üç yedek üyesi yargıtay genel kurulunun, iki asıl ve iki yedek üyesi danıştay genel kurulunun kendi üyeleri arasından, her üyelik için gösterecekleri üçer aday içinden cumhurbaşkanınca, dört yıl için seçilir. süresi biten üyeler yeniden seçilebilirler. kurul, seçimle gelen asıl üyeleri arasından bir başkanvekili seçer.

hâkimler ve savcılar yüksek kurulu; adlî ve idarî yargı hâkim ve savcılarını mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, geçici yetki verme, yükselme ve birinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma, meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini yapar.adalet bakanlığının, bir mahkemenin veya bir hâkimin veya savcının kadrosunun kaldırılması veya bir mahkemenin yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar. ayrıca anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirir.

kurul kararlarına karşı yargı mercilerine başvurulamaz.

kurulun görevlerini yerine getirmesi, seçim ve çalışma usulleriyle itirazların kurul bünyesinde incelenmesi esasları kanunla düzenlenir.

adalet bakanlığının merkez kuruluşunda geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak hâkim ve savcıların muvafakatlarını alarak atama yetkisi adalet bakanına aittir.

adalet bakanı hâkimler ve savcılar yüksek kurulunun ilk toplantısında onaya sunulmak üzere, gecikmesinde sakınca bulunan hallerde hizmetin aksamaması için hâkim ve savcıları geçici yetki ile görevlendirebilir.

iv. sayıştay

madde 160. – (değişik: 29.10.2005-5428/2 md.) sayıştay, merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarını türkiye büyük millet meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir. sayıştayın kesin hükümleri hakkında ilgililer yazılı bildirim tarihinden itibaren onbeş gün içinde bir kereye mahsus olmak üzere karar düzeltilmesi isteminde bulunabilirler. bu kararlar dolayısıyla idarî yargı yoluna başvurulamaz.

vergi, benzeri malî yükümlülükler ve ödevler hakkında danıştay ile sayıştay kararları arasındaki uyuşmazlıklarda danıştay kararları esas alınır.

(ek: 29.10.2005-5428/2 md.) mahalli idarelerin hesap ve işlemlerinin denetimi ve kesin hükme bağlanması sayıştay tarafından yapılır.

sayıştayın kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarının nitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri ve diğer özlük işleri, başkan ve üyelerinin teminatı kanunla düzenlenir.

(mülga: 7.5.2004-5170/10 md.)

dördüncü kisim

malî ve ekonomik hükümler

birinci bölüm

malî hükümler

i. bütçe

a. bütçenin hazırlanması ve uygulanması

madde 161. – devletin ve kamu iktisadî teşebbüsleri dışındaki kamu tüzelkişilerinin harcamaları, yıllık bütçelerle yapılır.

(değişik: 29.10.2005-5428/3 md.) mali yıl başlangıcı ile merkezi yönetim bütçesinin hazırlanması, uygulanması ve kontrolü kanunla düzenlenir.

kanun, kalkınma planları ile ilgili yatırımlar veya bir yıldan fazla sürecek iş ve hizmetler için özel süre ve usuller koyabilir.

bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz.

b. bütçenin görüşülmesi

madde 162. – (değişik: 29.10.2005-5428/4 md.) bakanlar kurulu, merkezi yönetim bütçe tasarısı ile millî bütçe tahminlerini gösteren raporu, malî yıl başından en az yetmişbeş gün önce, türkiye büyük millet meclisine sunar.

bütçe tasarıları ve rapor, kırk üyeden kurulu bütçe komisyonunda incelenir. bu komisyonun kuruluşunda, iktidar grubuna veya gruplarına en az yirmibeş üye verilmek şartı ile, siyasî parti gruplarının ve bağımsızların oranlarına göre temsili göz önünde tutulur.

bütçe komisyonunun ellibeş gün içinde kabul edeceği metin, türkiye büyük millet meclisinde görüşülür ve malî yıl başına kadar karara bağlanır.

(değişik: 29.10.2005-5428/4 md.) türkiye büyük millet meclisi üyeleri, genel kurulda, kamu idare bütçeleri hakkında düşüncelerini, her bütçenin tümü üzerindeki görüşmeler sırasında açıklarlar; bölümler ve değişiklik önergeleri, üzerinde ayrıca görüşme yapılmaksızın okunur ve oylanır.

türkiye büyük millet meclisi üyeleri, bütçe kanunu tasarılarının genel kurulda görüşülmesi sırasında, gider artırıcı veya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar.

c. bütçelerde değişiklik yapılabilme esasları

madde 163. – (değişik: 29.10.2005-5428/5 md.) merkezi yönetim bütçesiyle verilen ödenek, harcanabilecek miktarın sınırını gösterir. harcanabilecek miktar sınırının bakanlar kurulu kararıyla aşılabileceğine dair bütçelere hüküm konulamaz. bakanlar kuruluna kanun hükmünde kararname ile bütçede değişiklik yapmak yetkisi verilemez. carî yıl bütçesindeki ödenek artışını öngören değişiklik tasarılarında ve carî ve ileriki yıl bütçelerine malî yük getirecek nitelikteki kanun tasarı ve tekliflerinde, belirtilen giderleri karşılayabilecek malî kaynak gösterilmesi zorunludur.

d. kesinhesap

madde 164. – kesinhesap kanunu tasarıları, kanunda daha kısa bir süre kabul edilmemiş ise, ilgili oldukları malî yılın sonundan başlayarak, en geç yedi ay sonra, bakanlar kurulunca türkiye büyük millet meclisine sunulur. sayıştay, genel uygunluk bildirimini, ilişkin olduğu kesinhesap kanunu tasarısının verilmesinden başlayarak en geç yetmişbeş gün içinde türkiye büyük millet meclisine sunar.

kesinhesap kanunu tasarısı, yeni yıl bütçe kanunu tasarısıyla birlikte bütçe komisyonu gündemine alınır. bütçe komisyonu, bütçe kanunu tasarısıyla kesinhesap kanunu tasarısını genel kurula birlikte sunar, genel kurul, kesinhesap kanunu tasarısını, yeni yıl bütçe kanunu tasarısıyla beraber görüşerek karara bağlar.

kesinhesap kanunu tasarısı ve genel uygunluk bildiriminin türkiye büyük millet meclisine verilmiş olması, ilgili yıla ait sayıştayca sonuçlandırılamamış denetim ve hesap yargılamasını önlemez ve bunların karara bağlandığı anlamına gelmez.

e. kamu iktisadî teşebbüslerinin denetimi

madde 165. – sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıklarının türkiye büyük millet meclisince denetlenmesi esasları kanunla düzenlenir.

ikinci bölüm

ekonomik hükümler

i. planlama

madde 166. – ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmayı, özellikle sanayiin ve tarımın yurt düzeyinde dengeli ve uyumlu biçimde hızla gelişmesini, ülke kaynaklarının döküm ve değerlendirilmesini yaparak verimli şekilde kullanılmasını planlamak, bu amaçla gerekli teşkilatı kurmak devletin görevidir.

planda millî tasarrufu ve üretimi artırıcı, fiyatlarda istikrar ve dış ödemelerde dengeyi sağlayıcı, yatırım ve istihdamı geliştirici tedbirler öngörülür; yatırımlarda toplum yararları ve gerekleri gözetilir; kaynakların verimli şekilde kullanılması hedef alınır. kalkınma girişimleri, bu plana göre gerçekleştirilir.

kalkınma planlarının hazırlanmasına, türkiye büyük millet meclisince onaylanmasına, uygulanmasına, değiştirilmesine ve bütünlüğünü bozacak değişikliklerin önlenmesine ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

ii. piyasaların denetimi ve dış ticaretin düzenlenmesi

madde 167. – devlet, para, kredi, sermaye, mal ve hizmet piyasalarının sağlıklı ve düzenli işlemelerini sağlayıcı ve geliştirici tedbirleri alır; piyasalarda fiilî veya anlaşma sonucu doğacak tekelleşme ve kartelleşmeyi önler.

dış ticaretin ülke ekonomisinin yararına olmak üzere düzenlenmesi amacıyla ithalat, ihracat ve diğer dış ticaret işlemleri üzerine vergi ve benzeri yükümlülükler dışında ek malî yükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya kanunla bakanlar kuruluna yetki verilebilir.

iii. tabiî servetlerin ve kaynakların aranması ve işletilmesi

madde 168. – tabiî servetler ve kaynaklar devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. bunların aranması ve işletilmesi hakkı devlete aittir. devlet bu hakkını belli bir süre için, gerçek ve tüzelkişilere devredebilir. hangi tabiî servet ve kaynağın arama ve işletmesinin, devletin gerçek ve tüzelkişilerle ortak olarak veya doğrudan gerçek ve tüzelkişiler eliyle yapılması, kanunun açık iznine bağlıdır. bu durumda gerçek ve tüzelkişilerin uyması gereken şartlar ve devletçe yapılacak gözetim, denetim usul ve esasları ve müeyyideler kanunda gösterilir.

iv. ormanlar ve orman köylüsü

a. ormanların korunması ve geliştirilmesi

madde 169. – devlet, ormanların korunması ve sahalarının genişletilmesi için gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır. yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir, bu yerlerde başka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz. bütün ormanların gözetimi devlete aittir.

devlet ormanlarının mülkiyeti devrolunamaz. devlet ormanları kanuna göre, devletçe yönetilir ve işletilir. bu ormanlar zamanaşımı ile mülk edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz.

ormanlara zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaade edilemez. ormanların tahrip edilmesine yol açan siyasî propaganda yapılamaz; münhasıran orman suçları için genel ve özel af çıkarılamaz. ormanları yakmak, ormanı yok etmek veya daraltmak amacıyla işlenen suçlar genel ve özel af kapsamına alınamaz.

orman olarak muhafazasında bilim ve fen bakımından hiçbir yarar görülmeyen, aksine tarım alanlarına dönüştürülmesinde kesin yarar olduğu tespit edilen yerler ile 31.12.1981 tarihinden önce bilim ve fen bakımından orman niteliğini tam olarak kaybetmiş olan tarla, bağ, meyvelik, zeytinlik gibi çeşitli tarım alanlarında veya hayvancılıkta kullanılmasında yarar olduğu tespit edilen araziler, şehir, kasaba ve köy yapılarının toplu olarak bulunduğu yerler dışında, orman sınırlarında daraltma yapılamaz.

b. orman köylüsünün korunması

madde 170. – ormanlar içinde veya bitişiğindeki köyler halkının kalkındırılması, ormanların ve bütünlüğünün korunması bakımlarından, ormanın gözetilmesi ve işletilmesinde devletle bu halkın işbirliğini sağlayıcı tedbirlerle, 31.12.1981 tarihinden önce bilim ve fen bakımından orman niteliğini tamamen kaybetmiş yerlerin değerlendirilmesi; bilim ve fen bakımından orman olarak muhafazasında yarar görülmeyen yerlerin tespiti ve orman sınırları dışına çıkartılması; orman içindeki köyler halkının kısmen veya tamamen bu yerlere yerleştirilmesi için devlet eliyle anılan yerlerin ihya edilerek bu halkın yararlanmasına tahsisi kanunla düzenlenir.

devlet, bu halkın işletme araç ve gereçleriyle diğer girdilerinin sağlanmasını kolaylaştırıcı tedbirleri alır.

orman içinden nakledilen köyler halkına ait araziler, devlet ormanı olarak derhal ağaçlandırılır.

v. kooperatifçiliğin geliştirilmesi

madde 171. – devlet, millî ekonominin yararlarını dikkate alarak, öncelikle üretimin artırılmasını ve tüketicinin korunmasını amaçlayan kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alır.

(son fıkra mülga: 23.7.1995-4121/15 md.)

vi. tüketiciler ile esnaf ve sanatkârların korunması

a. tüketicilerin korunması

madde 172. – devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirler alır, tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimlerini teşvik eder.

b. esnaf ve sanatkârların korunması

madde 173. – devlet, esnaf ve sanatkârı koruyucu ve destekleyici tedbirleri alır.

beşinci kisim

çeşitli hükümler

i. inkılâp kanunlarının korunması

madde 174. – anayasanın hiçbir hükmü, türk toplumunu çağdaş uygarlık seviyesinin üstüne çıkarma ve türkiye cumhuriyetinin lâiklik niteliğini koruma amacını güden, aşağıda gösterilen inkılâp kanunlarının, anayasanın halkoyu ile kabul edildiği tarihte yürürlükte bulunan hükümlerinin, anayasaya aykırı olduğu şeklinde anlaşılamaz ve yorumlanamaz :

1. 3 mart 1340 tarihli ve 430 sayılı tevhidi tedrisat kanunu;

2. 25 teşrinisâni 1341 tarihli ve 671 sayılı şapka iktisâsı hakkında kanun;

3. 30 teşrinisâni 1341 tarihli ve 677 sayılı tekke ve zaviyelerle türbelerin seddine ve türbedarlıklar ile bir takım unvanların men ve ilgasına dair kanun;

4. 17 şubat 1926 tarihli ve 743 sayılı türk kanunu medenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru önünde yapılacağına dair medenî nikâh esası ile aynı kanunun 110 uncu maddesi hükmü;

5. 20 mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı beynelmilel erkamın kabulü hakkında kanun;

6. 1 teşrinisâni 1928 tarihli ve 1353 sayılı türk harflerinin kabul ve tatbiki hakkında kanun;

7. 26 teşrinisâni 1934 tarihli ve 2590 sayılı efendi, bey, paşa gibi lâkap ve unvanların kaldırıldığına dair kanun;

8. 3 kânunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı bazı kisvelerin giyilemeyeceğine dair kanun.

altinci kisim

geçici hükümler

geçici madde 1. – anayasanın, halkoylaması sonucu, türkiye cumhuriyeti anayasası olarak kabul edildiğinin usulünce ilânı ile birlikte, halkoylaması tarihindeki millî güvenlik konseyi başkanı ve devlet başkanı, cumhurbaşkanı sıfatını kazanarak, yedi yıllık bir dönem için, anayasa ile cumhurbaşkanına tanınan görevleri yerine getirir ve yetkileri kullanır. 18 eylül 1980 tarihinde devlet başkanı olarak içtiği and yürürlükte kalır. yedi yıllık sürenin sonunda cumhurbaşkanlığı seçimi anayasada öngörülen hükümlere göre yapılır.

cumhurbaşkanı, ilk genel seçimler sonucu türkiye büyük millet meclisi toplanıp, başkanlık divanı oluşuncaya kadar, 12 aralık 1980 gün ve 2356 sayılı kanunla teşekkül etmiş olan millî güvenlik konseyinin başkanlığını da yürütür.

ilk milletvekili genel seçimleri sonunda türkiye büyük millet meclisi toplanıp göreve başlayıncaya kadar geçecek süre içinde, cumhurbaşkanlığının herhangi bir surette boşalması halinde, millî güvenlik konseyinin en kıdemli üyesi, türkiye büyük millet meclisi toplanıp anayasaya göre yeni cumhurbaşkanını seçinceye kadar, cumhurbaşkanına vekâlet eder ve o’nun anayasadaki bütün görevlerini yerine getirir ve yetkilerini kullanır.

geçici madde 2. – 12 aralık 1980 gün ve 2356 sayılı kanunla kuruluşu gösterilen millî güvenlik konseyi, anayasaya dayalı olarak hazırlanacak siyasî partiler kanunu ile seçim kanununa göre yapılacak ilk genel seçimler sonucu türkiye büyük millet meclisi toplanıp başkanlık divanını oluşturuncaya kadar 2324 sayılı anayasa düzeni hakkında kanun ve 2485 sayılı kurucu meclis hakkında kanunlara göre görevlerini devam ettirir.

anayasanın kabulünden sonra 2356 sayılı kanunun 3 üncü maddesindeki millî güvenlik konseyi üyeliklerinden birisinin herhangi bir nedenle boşalması halinde doldurulması usulüne ilişkin hüküm uygulanmaz.

türkiye büyük millet meclisi toplanıp göreve başladıktan sonra, millî güvenlik konseyi, altı yıllık bir süre için cumhurbaşkanlığı konseyi haline dönüşür ve millî güvenlik konseyi üyeleri, cumhurbaşkanlığı konseyi üyesi sıfatını alırlar. millî güvenlik konseyi üyesi olarak 18 eylül 1980 tarihinde içtikleri and yürürlükte kalır. cumhurbaşkanlığı konseyi üyeleri, anayasada türkiye büyük millet meclisi üyelerinin haiz bulundukları özlük hakları ile dokunulmazlığına sahip olurlar. altı yıllık süre sonunda cumhurbaşkanlığı konseyinin hukukî varlığı sona erer.

cumhurbaşkanlığı konseyinin görevleri şunlardır :

a) türkiye büyük millet meclisince kabul edilerek cumhurbaşkanlığına gönderilen, anayasada yazılı temel hak ve hürriyetlere ve ödevlere, lâiklik ilkesine, atatürk inkılâplarının, millî güvenliğin ve kamu düzeninin korunmasına, türkiye radyo-televizyon kurumuna, milletlerarası andlaşmalara, dış ülkelere silahlı kuvvet gönderilmesine ve yabancı kuvvetlerin türkiye’ye kabulüne, olağanüstü yönetime, sıkıyönetim ve savaş haline dair kanunlar ile cumhurbaşkanınca gerekli görülen diğer kanunları cumhurbaşkanına tanınan onbeş günlük sürenin ilk on günü içinde incelemek;

b) cumhurbaşkanının istemi ve tespit edeceği süre içinde :

milletvekili genel seçimlerinin yenilenmesine, olağanüstü yönetim yetkisinin kullanılmasına ve alınacak tedbirlere, türkiye radyo-televizyon kurumunun yönetim ve gözetimine, gençliğin yetiştirilmesine ve diyanet işlerinin düzenlenmesine ilişkin konuları incelemek ve görüş bildirmek;

c) cumhurbaşkanının istemine göre, iç ve dış güvenlik ile gerekli görülen diğer konularda inceleme ve araştırma yapmak ve sonuçlarını cumhurbaşkanına sunmak.

geçici madde 3. – anayasaya göre yapılacak ilk milletvekili genel seçimi sonucunda türkiye büyük millet meclisi toplanıp, başkanlık divanını oluşturması ile birlikte :

a) 27 ekim 1980 gün ve 2324 sayılı anayasa düzeni hakkında kanun,

b) 12 aralık 1980 gün ve 2356 sayılı millî güvenlik konseyi hakkında kanun,

c) 29 haziran 1981 gün ve 2485 sayılı kurucu meclis hakkında kanun,

yürürlükten kalkar ve millî güvenlik konseyi ile danışma meclisinin hukukî varlıkları sona erer.

geçici madde 4. – (mülga: 17.5.1987 tarihli 3361 ve 23.5.1987 tarihli 3376 numaralı kanunlar gereğince, 6 eylül 1987 tarihinde yapılan halkoylaması sonucunda yürürlükten kalkmıştır. halkoylaması sonucunun yayımlandığı resmî gazete : 12.9.1987 -19572)

geçici madde 5. – yapılacak ilk milletvekili genel seçimi sonucunun yüksek seçim kurulunca ilânını takip eden onuncu gün, türkiye büyük millet meclisi ankara’da, türkiye büyük millet meclisi binasında, saat 15.00’de kendiliğinden toplanır. bu toplantıya en yaşlı milletvekili başkanlık eder. bu toplantıda milletvekilleri andiçerler.

geçici madde 6. – anayasaya göre kurulan türkiye büyük millet meclisinin toplantı ve çalışmaları için kendi içtüzükleri yapılıncaya kadar, millet meclisinin 12 eylül 1980 tarihinden önce yürürlükte olan içtüzüğünün, anayasaya aykırı olmayan hükümleri uygulanır.

geçici madde 7. – ilk milletvekili genel seçimi sonunda, türkiye büyük millet meclisi toplanıp, yeni bakanlar kurulu kuruluncaya kadar, iş başında olan bakanlar kurulunun görevi devam eder.

geçici madde 8. – anayasa ile kabul edilmiş olan yeni organ, kurum ve kurulların kuruluş, görev, yetki ve işleyişleri ile ilgili kanunlarla, anayasada konulması veya değiştirilmesi öngörülen diğer kanunlar, anayasanın kabulünden başlayarak kurucu meclisin görev süresi içerisinde, bu süre içerisinde yetiştirilemeyenler, seçimle gelen türkiye büyük millet meclisinin ilk toplantısını izleyen bir yıl sonuna kadar çıkartılır.

geçici madde 9. – ilk genel seçimler sonucu toplanacak türkiye büyük millet meclisinin başkanlık divanı kurulduktan sonra altı yıllık süre içinde yapılacak anayasa değişikliklerini cumhurbaşkanı, türkiye büyük millet meclisine geri gönderebilir. bu takdirde türkiye büyük millet meclisinin geri gönderilen anayasa değişikliği hakkındaki kanunu, aynen kabul edip tekrar cumhurbaşkanına gönderebilmesi, üye tamsayısının dörtte üç çoğunluğunun oyu ile mümkün olabilir.

geçici madde 10. – mahallî idare seçimleri en geç türkiye büyük millet meclisinin ilk toplantısını izleyen bir yıl içinde yapılır.

geçici madde 11. – anayasanın halkoyu ile kabul edildiği tarihte anayasa mahkemesi asıl ve yedek üyesi olanların kadroları ile görevleri devam eder. bunlardan anayasa mahkemesince belli görevlere seçilenlerin bu suretle kazanmış oldukları sıfatları saklı kalır.

anayasa mahkemesi asıl üye sayısı onbire ininceye kadar boşalan asıl üye kadrosuna, asıl ve yedek üye sayısı toplamı onbeşe ininceye kadar da boşalan yedek üye kadrosuna seçim yapılmaz. anayasa mahkemesinin yeni düzenlemeye intibakı sağlanıncaya kadar asıl üye sayısının onbirden, asıl ve yedek üye sayıları toplamının onbeşden aşağı düşmesi nedeniyle yapılacak seçimlerde bu anayasanın kabul ettiği esasa ve sıraya uyulur.

anayasa mahkemesi asıl üye sayısı onbire ininceye kadar dava ve işlerde 22.4.1962 gün ve 44 sayılı kanunun öngördüğü toplanma yeter sayısı uygulanır.

geçici madde 12. – 13.5.1981 gün ve 2461 sayılı hâkimler ve savcılar yüksek kurulu kanununun geçici 1 inci maddesi uyarınca yargıtay ve danıştaydan kurulun asıl ve yedek üyeliğine; 1730 sayılı yargıtay kanununa 25.6.1981 gün ve 2483 sayılı kanunla eklenen geçici madde uyarınca cumhuriyet başsavcılığı ile cumhuriyet başsavcıvekilliğine; 6.1.1982 gün ve 2575 sayılı danıştay kanununun geçici 14 üncü maddesinin ikinci fıkrası uyarınca danıştay başkanlığına, başsavcılığına, başkanvekilliklerine ve daire başkanlıklarına, devlet başkanınca seçilmiş bulunanlar, seçildikleri dönem için bu görevlerine devam ederler.

6.1.1982 gün ve 2576 sayılı kanunun geçici maddelerinin idarî mahkemeler başkan ve üyeliklerine atamalara ilişkin hükümleri de saklıdır.

geçici madde 13. – hâkimler ve savcılar yüksek kuruluna yargıtaydan seçilmesi gereken bir asıl ve bir yedek üyenin seçimleri anayasanın yürürlüğe girdiği tarihi izleyen yirmi gün içinde yapılır.

seçilen üyeler göreve başlayıncaya kadar kurul, toplantı yeter sayısını oluşturacak yedek üyenin katılmasıyla çalışmalarını yapar.

geçici madde 14. – sendikaların gelirlerini devlet bankalarında muhafaza etmelerine ilişkin yükümlülükleri, anayasanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren en geç iki yıl içinde yerine getirilir.

geçici madde 15. – 12 eylül 1980 tarihinden, ilk genel seçimler sonucu toplanacak türkiye büyük millet meclisinin başkanlık divanını oluşturuncaya kadar geçecek süre içinde, yasama ve yürütme yetkilerini türk milleti adına kullanan, 2356 sayılı kanunla kurulu millî güvenlik konseyinin, bu konseyin yönetimi döneminde kurulmuş hükümetlerin, 2485 sayılı kurucu meclis hakkında kanunla görev ifa eden danışma meclisinin her türlü karar ve tasarruflarından dolayı haklarında cezaî, malî veya hukukî sorumluluk iddiası ileri sürülemez ve bu maksatla herhangi bir yargı merciine başvurulamaz.

bu karar ve tasarrufların idarece veya yetkili kılınmış organ, merci ve görevlilerce uygulanmasından dolayı, karar alanlar, tasarrufta bulunanlar ve uygulayanlar hakkında da yukarıdaki fıkra hükümleri uygulanır.

(son fıkra mülga: 3.10.2001-4709/34 md.)

geçici madde 16. – anayasanın halkoylamasına ilişkin oy verme kütüğünde ve sandık listesinde kaydı ve oy kullanma yeterliği bulunduğu halde hukukî veya fiilî herhangi bir mazereti olmaksızın halkoylamasına katılmayanlar, anayasanın halkoylamasını takip eden beş yıl içinde yapılacak genel ve ara seçimleri ile mahallî seçimlere ve diğer halkoylamalarına katılamazlar, seçimlerde aday olamazlar.

geçici madde 17- (ek 10/5/2007-5659/1 md) bu kanunun yürürlüğe girmesinden sonra yapılacak ilk genel seçimde, anayasanın 67 nci maddesinin son fıkrası 10/6/1983 tarihli ve 2839 sayılı milletvekili seçimi kanununun bağımsız adayların birleşik oy pusulasında yer almasına ilişkin hükümleri bakımından uygulanmaz.

yedinci kisim

son hükümler

i. anayasanın değiştirilmesi, seçimlere ve halkoylamasına katılma

madde 175. – (değişik: 17.5.1987 - 3361/3 md.) anayasanın değiştirilmesi türkiye büyük millet meclisi üye tamsayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir. anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler genel kurulda iki defa görüşülür. değiştirme teklifinin kabulü meclisin üye tamsayısının beşte üç çoğunluğunun gizli oyuyla mümkündür.

anayasanın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin görüşülmesi ve kabulü, bu maddedeki kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tâbidir.

cumhurbaşkanı anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları, bir daha görüşülmek üzere türkiye büyük millet meclisine geri gönderebilir. meclis, geri gönderilen kanunu, üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile aynen kabul ederse cumhurbaşkanı bu kanunu halkoyuna sunabilir.

meclisce üye tamsayısının beşte üçü ile veya üçte ikisinden az oyla kabul edilen anayasa değişikliği hakkındaki kanun, cumhurbaşkanı tarafından meclise iade edilmediği takdirde halkoyuna sunulmak üzere resmî gazetede yayımlanır.

doğrudan veya cumhurbaşkanının iadesi üzerine, meclis üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile kabul edilen anayasa değişikliğine ilişkin kanun veya gerekli görülen maddeleri cumhurbaşkanı tarafından halkoyuna sunulabilir. halkoylamasına sunulmayan anayasa değişikliğine ilişkin kanun veya ilgili maddeler resmî gazetede yayımlanır.

halkoyuna sunulan anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların yürürlüğe girmesi için, halkoylamasında kullanılan geçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu olması gerekir.

türkiye büyük millet meclisi anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların kabulü sırasında, bu kanunun halkoylamasına sunulması halinde, anayasanın değiştirilen hükümlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayrı ayrı oylanacağını da karara bağlar.

halkoylamasına, milletvekili genel ve ara seçimlerine ve mahallî genel seçimlere iştiraki temin için, kanunla para cezası dahil gerekli her türlü tedbir alınır.

ii. başlangıç ve kenar başlıklar

madde 176. – anayasanın dayandığı temel görüş ve ilkeleri belirten başlangıç kısmı, anayasa metnine dahildir.

madde kenar başlıkları, sadece ilgili oldukları maddelerin konusunu ve maddeler arasındaki sıralama ve bağlantıyı gösterir. bu başlıklar, anayasa metninden sayılmaz.

iii. anayasanın yürürlüğe girmesi

madde 177. – bu anayasa, halkoylaması sonucu kabul edilip resmî gazetede yayımlanması ile türkiye cumhuriyeti anayasası olur ve aşağıda gösterilen istisnalar ile bu istisnaların yürürlüğe girmesine ait hükümler dışında bütünüyle yürürlüğe girer.

a) ikinci kisim ii. bölümdeki; kişi hürriyeti ve güvenliği, basın ve yayımla ilgili hükümler, toplantı hak ve hürriyetleri,

iii. bölümdeki çalışma ile ilgili hükümler, toplu iş sözleşmesi, grev hakkı ve lokavt ile ilgili hükümler,

bu hükümler yeni kanunları çıkarıldığında veya mevcut kanunlarda değişiklik yapıldığında ve her halde en geç türkiye büyük millet meclisi göreve başladığında yürürlüğe girer. ancak bu hükümler yürürlüğe girinceye kadar mevcut kanunlar ve millî güvenlik konseyinin bildiri ve kararları uygulanır.

b) ikinci kisim’daki; siyasî faaliyette bulunma hakları ile siyasî partilerle ilgili hükümler, bunlara dayalı olarak yeniden hazırlanacak siyasî partiler kanununun;

seçme ve seçilme hakkı ise yine bu hükümlere dayalı olarak hazırlanacak seçim kanununun;

yayımlanması ile yürürlüğe girer.

c) üçüncü kisim’daki; yasama ile ilgili hükümler;

bu hükümler ilk milletvekili genel seçimi sonucunun ilanı ile birlikte yürürlüğe girer. ancak bu bölümdeki türkiye büyük millet meclisinin görev ve yetkilerine ilişkin hükümleri, 29 haziran 1981 gün ve 2485 sayılı kurucu meclis hakkında kanun hükümleri saklı kalmak üzere türkiye büyük millet meclisi göreve başlayıncaya kadar millî güvenlik konseyince yerine getirilir.

d) üçüncü kisim’daki; cumhurbaşkanı başlığı altındaki görev ve yetkileri ile devlet denetleme kurulu, bakanlar kurulu başlığı altındaki tüzükler, millî savunma, olağanüstü yönetim usulleri, idare başlığı altındaki mahallî idareler ile atatürk kültür, dil ve tarih yüksek kurumu hariç diğer hükümler ve devlet güvenlik mahkemeleri hariç yargıya ilişkin bütün hükümler anayasanın halkoylaması sonucunda kabulünün resmî gazetede ilanı ile birlikte yürürlüğe girer. cumhurbaşkanı ve bakanlar kuruluna ait yürürlüğe girmeyen hükümler türkiye büyük millet meclisinin göreve başlaması ile, mahallî idareler ile devlet güvenlik mahkemelerine ilişkin hükümler ise ilgili kanunların yayımlanması ile yürürlüğe girer.

e) anayasanın halkoylaması sonucu kabulünün ilanıyla birlikte yürürlüğe girecek hükümleri ve mevcut ve kurulacak kurum, kuruluş ve kurullar için yeniden kanun yapılması veya mevcut kanunlarda değişiklik yapılması gerekiyorsa bunlara ilişkin işlemler mevcut kanunların anayasaya aykırı olmayan hükümleri veya doğrudan anayasa hükümleri, anayasanın 11 inci maddesi gereğince uygulanır.

f) kesinhesap kanunu tasarılarının görüşülme usulünü düzenleyen 164 üncü maddenin ikinci fıkrası hükmü 1984 yılından itibaren uygulanmaya başlanır.

türkiye cumhuriyeti anayasasina

işlenemeyen geçici maddeler

3.10.2001 tarihli ve 4709 sayılı kanunun geçici maddesi

geçici madde – a) bu kanunun 24 üncü maddesi ile anayasanın 67 nci maddesine son fıkra olarak eklenen hüküm bu kanunun yürürlüğe girmesinden sonra yapılacak ilk genel seçimde uygulanmaz.

b)bu kanunun 28 inci maddesi ile anayasanın 87 nci maddesinde yapılan değişiklik, bu kanunun yürürlük tarihinden önce, anayasanın 14 üncü maddesindeki fiilleri işleyenler hakkında uygulanmaz.

27.12.2002 tarihli ve 4777 sayılı kanunun geçici maddesi

geçici madde 1. – türkiye cumhuriyeti anayasasının 67 nci maddesinin son fıkrası, türkiye büyük millet meclisinin 22 nci dönemi içinde yapılacak ilk ara seçimde uygulanmaz.

türkiye cumhuriyeti anayasasinin değişiklikleri

kabul değiştirilen resmi gazete

kanun no. tarihi maddeler tarih sayı

3361 17.5.1987 67,75,175, geçici 4 18.5.1987 - 19464

mükerrer

3913 8.7.1993 133 10.7.1993 - 21633

4121 23.7.1995 başlangıç metni, 26.7.1995 - 22355

33,52,53,67,68,69,

75,84,85,93,127,

135,149,171

4388 18.6.1999 143 18.6.1999 - 23729

mükerrer

4446 13.8.1999 47, 125, 155 14.8.1999 - 23786

4709 3.10.2001 başlangıç metni, 17.10.2001 - 24556

13,14,19,20,21,22, mükerrer

23,26,28,31,33,34,

36,38,40,41,46,49,

51,55,65,66,67,69,

74,87,89,94,100,

118,149, geçici 15

4720 21.11.2001 86 1.12.2001 - 24600

4777 27.12.2002 76,78 31.12.2002 - 24980

3. mükerrer

5170 7.5.2004 10,15,17,30,38,87, 22.5.2004 – 25469

90,131,143,160

5370 21.6.2005 133 23.6.2005 - 25854

5428 29.10.2005 130,160,161,162, 9.11.2005 - 25988 163

5551 13.10.2006 76 17.10.2006 – 26322

5659 10.5.2007 geçici 17 18.5.2007-26526

5678 31.5.2007 77,79,96,101,102 16.6.2007- 26554

5735 9.2.2008 10, 42 23.2.2008- 26796

"ctrl+f" tuşları yardımı ile herhangi bir maddenin ya da konunun rahatça aranabileceği bu metin; türkiye büyük millet meclisi resmi sitesinden (http://www.tbmm.gov.tr/) alınmıştır.