candarogulları beyligi

on üçüncü asırda kastamonu, sinop ve çevresinde kurulan bir beylik. aslen türkmen bir ailedendirler. beyliğin kurucusu ise şemseddin yaman candar’dır.
on üçüncü asrın sonlarında, selçuklu hükümdarı ikinci izzeddîn keykavus’un oğlu ikinci gıyâseddîn mesud’un birinci hükümdarlığı zamanında (1293-1298), bunun kardeşlerinden olup memleket dışında bulunmakta olan rükneddin kılıç arslan, bir gemi ile kırım’dan gelerek sinop’a çıkmış ve oradan da kastamonu’ya gelmiş ve vali tarafından hüsnü kabul görmüştü (1291). bu tarihlerde kastamonu valiliğinde, emir çoban’ın oğlu muzafferüddin yavlak arslan bulunuyordu. kılıç arslan, yavlak arslan’ı kendisine atabeg yaparak hümükdarlığını ilan etti ve moğollarla birlikte üzerine gelmekte olan kardeşi mesud’un kuvvetlerini dağıttı ise de, mesud’a yardıma gelmekte olan şemseddin yaman candar karşısında bozguna uğradılar. yavlak arslan, öldürüldü. bu durum üzerine, yavlak arslan’ın ıktaı (karşılığında asker beslemek şartıyla istifadesine verilen toprak) kastamonu ve havalisi, ilhan geyhatu tarafından şemseddin yaman candar’a verildi.

şemseddin yaman’ın hangi tarihte vefat ettiği ve nereye defnedildiği belli değildir. en yakın ihtimal, vefatının 14. yüzyıl başlarında olmasıdır.

şemseddin yaman candar’ın ölümü üzerine, kastamonu’nun eski sahibi yavlak arslan’ın oğlu hüsameddin mahmud bey, derhal harekete geçerek, kastamonu’yu işgal ettiğinden, şemseddin yaman candar’ın oğlu süleyman paşa, eflâni tarafına çekilerek orada oturmaya mecbur olmuştu. süleyman paşa, 1309’da eflâni’den kalkarak âniden kastamonu üzerine baskın yapmış, mahmud beyi sarayında muhasara ederek, yakalayıp öldürdükten sonra, burasını beyliğine merkez yapmıştır.

süleyman paşa, 1335 yılına kadar, ilhanlıların hâkimiyetini tanıdı. ilhanlı hükümdarı ebû saîd bahadır hanın ölümünden sonraki beş yılda ise, müstakil olarak hükümet sürdü. anadolu’da ilhanîlerin nüfuzu sarsılmaya başladığı sırada, süleyman paşa, tedbirli hareket ederek, ilhanîlerin vezîri emir çoban anadolu’ya geldiği zaman, onu karşılamış ve sadakatini arz eylemiş, bu halden istifade ile de hududunu genişletmeye muvaffak olmuştu.

süleyman paşa, pervaneoğulları’ndan gâzi çelebi zamânında, sinop’u kendi hâkimiyeti altına aldı ve gâzi çelebi’nin 1322’de vefatından sonra, burasını doğrudan doğruya ilhak ederek, idaresini büyük oğlu giyâsüddîn ibrahim beye verdi. bu arada taraklı ve safranbolu’yu da beyliğine katan süleyman paşa, kendi adına para da bastırdı.

süleyman paşanın, 1339’da küçük oğlunu kendine veliaht yapmasını bahane eden büyük oğlu ibrahim, babasına isyan ederek kastamonu’yu zapt ile hükümdar oldu. süleyman paşanın nasıl vefat ettiği ve veliaht çoban’ın âkıbeti belli değildir. ibn-i battûta, süleyman paşanın 70 yaşında olduğunu beyan ettiğine göre, ölümünde 80 yaşında olması muhtemeldir. ibn-i battûta, süleyman paşayı uzun sakallı, güler yüzlü, vakûr ve heybetli olarak tavsif etmektedir. ibrahim beyin hükümeti, uzun sürmedi ve 1345’te vefat etti. yerine amcası emir yâkub’un oğlu âdil bey geçti. zamanı hakkında fazla malumat bulunmayan âdil bey, 1361 yılında ölünce, yerine osmanlı tarihlerinde kötürüm bayezid diye anılan oğlu celâleddîn bayezid, hükümdar oldu.

bayezid bey, sert, haşin ve acımasız bir zât idi. o, kendisinden sonra oğlu iskender’i hükümdar yapmak istiyordu. diğer oğlu süleyman paşa, bundan dolayı kardeşi iskender’i öldürüp, osmanlı hükümdarı murad hüdâvendigâr’ın yanına kaçarak, onu babası aleyhine tahrik etti. ikinci süleyman paşa, osmanlı kuvvetleri ile kastamonu’ya gelerek babasını sinop’a kaçırmış ve bu suretle beylik ikiye bölünüp, süleyman paşa, kastamonu beyi olmuştur. daha sonra bayezid bey, oğlunun, osmanlılar’la arasının açılmasından istifade ederek, kastamonu’ya hücum ile süleyman’ı kaçırdı ise de, süleyman paşa, osmanlıların yardımı ile burasını yeniden ele geçirdi (1384). bu son seferinde hastalanan celâleddîn bayezid bey, 1385’te vefat ederek, sinop’taki türbesine defnedildi. yerine, sinop şubesi hükümdarı olarak, oğullarından isfendiyar bey geçti. bunun hükümdarlığı uzun sürdüğü için, candar beyleri, osmanlı tarihlerinde, isfendiyaroğulları diye zikredilmiştir.

osmanlıların himayesinde kastamonu beyi olan süleyman paşa, birinci kosova savaşı’nda, yardımcı asker yolladığı gibi, yıldırım bayezid’in batı anadolu beyleri üzerine yaptığı seferde de kuvvet vermişti. ancak, beyliklerin ortadan kalkmasının sırası kendisine geleceğini hisseden süleyman paşa, osmanlılardan yüz çevirerek sivas hükümdarı kadı burhaneddin ile ittifak etmiş ve bu suretle, iki defa yıldırım bayezid’in elinden kurtulmaya muvaffak olmuştur. nihayet 1392 yılında süratle kastamonu’ya gelen yıldırım bayezid, kadı burhaneddin ile birleşmelerine meydan vermeden, candaroğulları kuvvetlerini bozguna uğrattı. süleyman paşa öldürüldü. böylece, candar beyliğinin kastamonu şubesi, osmanlıların eline geçti. sinop tarafına taarruz etmeyen bayezid, isfendiyar bey ile anlaşarak, kıvrım yolunu hudut kesti.

ankara savaşı’ndan sonra, menteşeoğlu mehmed beyle beraber timur han’a saygılarını arz eden izzeddin isfendiyâr beye, kastamonu da dahil olmak üzere, bütün candar beyliği devredildi. isfendiyar bey, fetret devri’nde isa ve musa çelebilere, mümkün olduğu kadar yardımda bulundu. 1413 yılında ise, osmanlı tahtında hâkimiyeti ele geçiren çelebi mehmed’in eflak üzerine yaptığı seferlerde, kendisinden yardım isteğine karşılık oğlu kasım bey kumandasında asker göndermekle mukâbelede bulundu.

isfendiyar bey, emri altındaki bölgelerden, çankırı, kalecik ve tosya’yı en çok sevdiği oğlu hızır beye vermek istedi. babasının bu icraatına gücenen büyük oğlu kasım bey, eflak seferinden dönüşte kastamonu’ya gelmedi ve bu yerlerin osmanlı himâyesinde bulunmak şartıyla, kendisine terk edilmesini istedi. çelebi mehmed, kasım beyin bu arzusunu muvafık bularak harekete geçti. ancak, isfendiyar beyin red cevabı karşısında, kastamonu üzerine yürüyen çelebi mehmed, onu sinop’a çekilmeye mecbur etti. nihayet kastamonu ve küre, candaroğullarında kalmak şartıyla, diğer bölgeler osmanlılara terk edildi. onlar da bu bölgeleri, kendileri adına kasım beye verdiler.

iki beylik arasında uzun bir süre devam eden iyi ilişkiler, çelebi mehmed’in ölümü ve osmanlı devletindeki iç karışıklıktan istifade etmek isteyen isfendiyar beyin, oğlu kasım beye taarruzu ile bozuldu. kasım beyin elinden eski bölgelerini alan isfendiyar bey, daha sonra osmanlılara ait safranbolu’yu muhasara ettiyse de, muharebede mağlûp olarak yaralı halde sinop’a kaçtı. osmanlı kuvvetleri, bakır madeni ile meşhur küre’yi zaptettiler. bu durum üzerine isfendiyar bey, torununu (ibrahim beyin kızını) ikinci murad’a vermek ve bakır küresi hasılatının bir kısmını osmanlılara terk ve lüzumu hâlinde asker göndermek, bir de kasım beyin yerlerini iade etmek suretiyle sulh teklif ederek, bu şartlarla anlaşma imzalandı (1424).

isfendiyar bey, yaşı yetmişi geçmiş olduğu halde, 1440 yılında vefat etti ve sinop’daki türbesine defnedildi. yerine oğlu taceddin ibrahim bey geçti ise de, üç buçuk yıl kadar bir saltanat sürdü. 1443 mayısı sonunda öldü.

ibrahim beyin yerine büyük oğlu kemaleddin ismail bey geçti. ismail beye, kardeşi kızıl ahmed bey muhalefet ederek, osmanlıların yanına gitti. osmanlılar, ahmed beyin teşvikiyle mahmud paşa komutasında, kastamonu üzerine asker sevk ettiler. ismail bey, sinop’a kaçarak müdafaa hareketine girişti. müdafaadan bir netice elde edemeyeceğini anlayınca da, hayatına ve çocuklarına dokunulmayacağına dair teminat alarak kaleyi teslim eyledi (1461).

fatih sultan mehmed, sinop önünde orduya iltihak ederek, ismail beyle görüştü ve ona akran muamelesi yaptı. otağının kapısında karşıladı. ismail bey el öpmek istediyse de, fatih sultan mehmed, ’kardeşim’ hitabıyla boynuna sarılarak öptü.

osmanlı padişahı, ismail beye başlangıçta inegöl, yenişehir ve yarhisar taraflarını ve oğlu hasan beye de bolu sancağını vermişti. fakat ismail bey, kendisine rumeli’de bir yer verilmesini rica edince, filibe’ye nakledildi. hükümdarlığında olduğu gibi, filibe’de de hayırlı vakıflar yaptı. 1479 tarihinde, orada vefat etti. ismail beyin yerine hükümdar olan kızıl ahmed beyin saltanatı ise, iki üç ay sürmüş ve beylik tamamıyla osmanlıların eline geçmiştir.

candaroğulları, birinci süleyman paşadan beyliğin son bulmasına kadar, yaklaşık yüz altmış sene devam eden saltanatları zamanında, ilmî ve sosyal müesseselerle memleketlerini imar etmişlerdir. ayrıca ilim ve sanat adamlarını himaye ile kendi adlarına ithaf edilen pek çok türkçe eser yazdırmışlar, bu suretle türkçe’nin ilim dili olmasına her bakımdan özen göstermişlerdir.

candaroğullarından celâleddin bayezid beyin, araç kasabasında bir câmi, ismail beyin kastamonu, sinop ve beyliğin diğer merkezlerinde cami, mescid, han, hamam, çeşme gibi eserleri vardır. isfendiyar bey zamanında kastamonu, anadolu’daki ilim merkezlerinden biri olmuştur. daha sonra burada sancakbeyliği etmiş olan osmanlı şehzadeleri de, candaroğulları zamanındaki ilim ve edebiyat cereyanlarını devam ettirmişlerdir.

ilim ve fazîlet sahiplerini himaye eden, destekleyen ve daima onlarla beraber olan candaroğulları hükümdarları adına yazılmış eserler arasında en önemlileri şunlardır: süleyman paşa adına, tasavvuftan farsça intihâb-ı süleymâniye ismiyle allâme şîrâzî’nin bir eseri; celâleddîn bayezid adına, ebû mihnef’ten tercüme edilen üç bin beyitli maktel-i hüseyin mesnevîsi; isfendiyar bey adına göz hastalıklarına dair sinoplu hekim mü’min bin mukbil tarafından telif edilen kitâb-ı miftâh-ün-nûr ve hazâin-üs-surûr; hızır bey adına tercüme edilen mîrâcnâme, kasım bey adına yazılan ömer bin ahmed’in kaleme aldığı on beş bâb üzerine kırâat-ı seb’aya dâir olan risâle-i münciye isimli türkçe tecvid kitabı.

candaroğulları beyliği, iktisadî durum itibariyle iyi bir mevkide bulunuyordu. on üç, on dört ve kısmen on beşinci asırlarda pek ehemmiyetli olan sinop ticaret limanı, bu beyliğin elinde bulunuyordu. sinop vasıtasıyla, anadolu emtiasını ve kendi mallarını ihraç ettikleri gibi, cenevizlilerin getirdikleri malları da içeri alıyorlardı. bir ara samsun’u da elde eden candaroğulları, burada bir kalesi olan cenevizlilerle, ticarî muamelede bulundular. kastamonu’nun en mühim ihraç eşyası, bakır ile demirdi. bilhassa birincisi, pek önemli ve makbuldü. bu ihracat dolayısıyla, beylik, külliyetli gelir temin etmekteydi. cenevizlilerle alış verişlerinde, candaroğullarının çift balık resimli bakır sikkeleri görülmüştür. candaroğulları beyliği zamanında, kastamonu atları meşhur ve arap atları gibi şeceresi olup yüksek fiyatla satılırdı. ayrıca, dışarıya doğan ve şahin gibi av kuşları ihraç edilirdi.

candaroğulları beyliğinin, sinop limanında tersanesi ve donanması olduğu malum ise de, bu donanmanın miktarına ve faaliyetine dair fazla bilgi yoktur. pervaneoğullarından gâzi çelebiden sonra, candaroğullarına geçen sinop’ta, donanma faaliyetleri görüldü. nitekim candaroğulları beyliği donanmasının, 1361’de kefe’yi cenevizliler’den almalarına ramak kalmıştı. osmanlılar zamanında da, candaroğullarından kalan sinop tersanesinde kadırgalar yapılmıştır.