zengiler

büyük selçuklu sultanı melikşâh’ın kumandanı, aksungur’un oğlu imâdeddîn zengî tarafından el-cezîre ve sûriye’de kurulan atabeylik.
irak seçlukluları sultanı mahmud, iki oğluna atabeg tayin ettiği zengî’yi, 1127 senesinde musul valisi yaptı. atabeg zengî, musul’a hâkim olunca, büyük ve kuvvetli bir devlet kurmaya çalıştı. niyeti, önce bölgeyi hâkimiyeti altına alıp, sonra haçlılarla mücadele etmekti. bu yüzden diyarbekir ve suriye’nin, arap ve türk hakimlerine karşı bir fetih siyaseti takip etti. aynı siyaseti, haçlılara karşı da uyguluyordu. arzusunu gerçekleştirmek için harekete geçen zengî; sincâr, habr, nusaybin ve harran’ı ele geçirdi. arkasından halep’e hâkim oldu (1128). bu durum haçlıların halep üzerindeki arzularına da son verdi. zengî’nin, dımaşk’ı (şam’ı) alması için, önce hama ile humus’u ele geçirmesi gerekiyordu. 1130 senesinde hama’yı ele geçirdi ise de, humus önünde başarılı olamayarak, musul’a döndü.

zengî’nin genişleme hareketleri karşısında, toprakları tehdit altında kalan artuklular birleştiler. iki taraf arasında yapılan muharebede zengî, artuklu ordusunu geri çekilmeye mecbur etti. bir süre sonra iki taraf arasında barış yapıldı ve 1130 yılında antlaşma imzalandı. daha sonra artuklulardan davud ile mücadeleye başlayan zengî, amid’i (diyarbekir) ele geçirdi ve şehri, adına hutbe okumak şartıyla, artuklulardan timurtaş’a bıraktı (1141). zengî’nin idaresi altına almak için çalıştığı devletlerden birisi de böriler idi ve bir müddet sonra, onlar da zengî’nin hâkimiyetini tanımak mecburiyetinde kaldılar. böylece, bölgede güçlü bir hâkimiyet tesis ettikten sonra haçlılarla mücadeleye başladı ve esârib kalesini kuşattı. kudüs kralının yardıma gelmesine rağmen haçlıları yendi ve kaleyi ele geçirdi. sonra, haçlı kontluğu işgalindeki urfa üzerine yürüdü. çünkü urfa kontluğu, zengîler devletini ikiye ayıran bir durumda ve ticaret yolu üzerinde çok mühim mevkideydi. nice bir siyasetle hıristiyanları birbirinden ayırıp, haçlılar arasında çıkan anlaşmazlıktan faydalanan zengî, katoliklerden memnun olmayan ermenilerin de desteğiyle, 1144 senesinde urfa’yı ele geçirdi ve zaferi, bütün islâm dünyasında sevinçle karşılandı. urfa’nın müslümanlar eline geçmesi, hıristiyan âleminde büyük şaşkınlığa sebep oldu. papanın teşvikiyle hıristiyan âleminde ikinci haçlı seferinin hazırlığı başlatıldı.

atabeg zengî’nin, irak selçuklu sultanları ve abbâsî halîfeleriyle olan münâsebetleri, zaman zaman değişik bir seyir tâkip etti. 1146 senesinde caber kalesini kuşatan zengî, muhâfızlarından biri tarafından öldürülünce, toprakları oğulları nureddin mahmud ve seyfeddin gâzi arasında bölündü. nureddin mahmud, suriye’nin idaresini alıp, halep’i başşehir yaparken, seyfeddîn gâzi, el-cezîre bölgesini idaresi altına alarak musul’u başşehir yaptı. böylece zengîler ikiye ayrıldı.

imadeddin zengî’nin ölümü üzerine, selçuklu şehzâdelerinden alp arslan bin mahmud, atabeyliğin idaresini ele geçirmeye çalıştı ise de, başarılı olamadı. seyfeddin gâzi, musul’a gelerek babasının yerine geçti; kardeşi nureddin ile anlaştı. kardeşinden aldığı kuvvetlerin de yardımıyla urfa üzerine yürüyen nureddin zengî, şehri kolayca ele geçirdi. halep bölgesine hâkim olup, hıristiyanların elinde bulunan keferlâsâ ve artah’ı aldı. 1148’de seyfeddin gâzinin, musul’da vefat etmesi üzerine, yerine, ağabeyi kutbeddîn mevdûd geçti. kardeşi nûreddîn’le birlikte hareket eden mevdûd, haçlılardan antakya, harim, famiye, irka ve cebele kalelerini aldı. daha sonra mısır işleri ile ilgilenen nureddin zengî, emirlerinden şirkûh ve yeğeni selâhaddîn-i eyyûbî’yi bölgeye gönderdi. 1169 yılında şirkûh, mısır’da hâkimiyeti ele geçirdi. selâhaddîn-i eyyûbî, nureddin zengî’nin emriyle 1171 yılında fâtımîleri tamamen ortadan kaldırdı (bkz. eyyûbîler). kutbeddîn mevdûd’un 1170 senesinde ölümü üzerine oğulları imâdeddîn ile seyfeddin gâzi arasında anlaşmazlık çıktı.

imâdeddîn, amcasından yardım isteyince, nureddin, musul üzerine yürüyerek, şehri kısa bir kuşatmadan sonra ele geçirdi. seyfeddin gâzi ile barış antlaşması yapıldı. bu antlaşmaya göre, seyfeddin gâziye musul, imâdeddîn’e sincar veriliyordu. bu anlaşmazlıktan en kârlı nureddin çıktı. nusaybin ve habur gibi yerleri kendi topraklarına kattı. böylece seyfeddîn, resmen amcasına bağlanmış oldu. nûreddîn zengî, 1173 yılında anadolu’ya girerek, ikinci kılıç arslan’a ait bazı kasabaları ele geçirdi. bu esnada bağdat abbâsî halîfesi tarafından; musul, el-cezîre, irbil, hilât, suriye, mısır ve konya hükümdarlığını tasdik eden bir menşûr verildi. fakat çok geçmeden, sultan nureddin zengî, bir boğaz iltihabından, şam’da vefat etti (1174). kendi yaptırdığı nûriye medresesine defnedildi. 1147-1149 yılları arasında gerçekleşen ikinci haçlı seferlerini netîcesiz bırakan türk-islâm kahramanlarından biri olan nureddin zengî, kurduğu eğitim kurumları ve sosyal tesisler, yaptığı imar faaliyetlerinin yanında güçlü bir devlet kurucusu olan selâhaddin-i eyyûbî’yi yetiştirmesiyle de tanınmaktadır. halep, şam, hama, humus, baalbek, menbic ve diğer şehirlerde büyük medreseler, câmiler, imâretler, kervansaraylar, hastane ve dâr-ül-hadîsler yaptırıp, masraflarının karşılanması, tamirâtı ve yaşatılması için büyük vakıflar bıraktı. şam’da yaptırdığı büyük hastane, devrin en meşhur mütehassıs doktorlarının hizmet verdiği bir sağlık kurumu idi. hadis üniversitesi mahiyetindeki ilk dâr’ül-hadîsi o kurdu ve pek çok kitap vakfetti. rasathâne kurdurarak, güneş saati yaptırdı. dindar olup, ilim adamlarının hâmisiydi. karargâhında dahi kur’ân-ı kerîm okutup, hürmetle dinlerdi. haksızlıkların önüne geçmek ve devletin menfaatlerini korumak için, hassas bir haber alma teşkilâtı kurdu. sultanlığı devrindeki siyâsî hâdiseler büyük, bulunduğu çevre çok karışık bir yapıya sahip olmasına rağmen, halkının sağlığını ve huzurunu korudu.

nureddin zengî’nin vefatından sonra, on bir yaşındaki oğlu melik-üs-sâlih ismâil tahta çıkarıldı ise de, mısır’da güçlenen selâhaddîn-i eyyûbî, toprakların büyük bir kısmına hâkim oldu. nureddin zengî’ye bağlı olarak musul’u idare eden ve ötedenberi, amcasının haçlılara karşı yaptığı bütün seferlere katılan yeğeni ikinci seyfeddin gâzi de, daha önce kendisine ait olan harran, nusaybin, urfa, habur ve suruç gibi şehirleri geri almaya çalıştı. dımaşk emirleri, dımaşk’ı da alması için onu davet ettiler. fakat o, bu davete uymadı. dımaşk emirleri de şehri selâhaddîn-i eyyûbî’ye teslim ettiler (1174). bunun üzerine seyfeddin gâzi, selâhaddîn eyyûbî’ye karşı sefere çıktı ise de cibâl-üt-türkmân denilen mevkide yapılan savaşı kaybederek musul’a çekildi (1176). kısa bir süre sonra da hastalanarak öldü.

seyfeddin gâzinin yerine vasiyeti üzerine kardeşi izzeddîn mesud geçti. mesud, 1180’de melik sâlih’ten, halep’i aldı. böylece, zengîlerin halep kolu sona erdi. bir süre sonra sincar hâkimi olan ikinci imâdeddîn zengî, sincar’a karşılık halep’in kendisine verilmesini istedi. verilmediği takdirde, şehri selâhaddîn eyyûbî’ye teslim edeceğini bildirdi. izzeddîn mesud, emirlerle meşveret ettikten sonra, halep’i, sincar karşılığında kardeşi imâdeddîn’e verdi.

selâhaddîn eyyûbî, zayıf şahsiyetli olan imâdeddîn’in, halep’e hâkim olmasından faydalanmak için, zengîler üzerine sefer düzenledi. önce urfa’yı, daha sonra hıms, rakka, surûc ve nusaybin’i aldı. 1182 senesinde musul’u bir ay kadar kuşattı ise de geri çekildi. selâhaddîn eyyûbî, 1183 senesinde amid’i ele geçirdikten sonra, halep üzerine yürüdü. halep hâkimi ikinci imâdeddîn zengî ile selâhaddîn-i eyyûbî arasında bir antlaşma yapıldı. buna göre halep’i selâhaddîn eyyûbî’ye bırakan imâdeddîn zengî, bunun karşılığında sincar ve bazı kasabaları alıyordu.

izzeddîn mesud’un 1193’te ölümünden sonra, yerine, vasiyeti üzerine oğlu nureddin arslanşâh geçti. diğer taraftan izzeddîn mesud’un ölümünden faydalanmak isteyen imâdeddîn zengî, nusaybin civarındaki bazı köyleri ele geçirdi. bu yüzden, nureddin’in nusaybin üzerine sefer düzenlemek için harekete geçtiği sırada imâdeddîn zengî öldü ve yerine oğlu kutbeddîn muhammed geçti. nûreddîn, mücadeleye devam ederek nusaybin’i ele geçirdi. fakat asker arasında baş gösteren bir salgın hastalık ve eyyûbî sultânı melik âdil’in nusaybin üzerine yürümesi, nureddin arslanşâh’ı şehri boşaltıp musul’a çekilmek mecburiyetinde bıraktı (1198).

1201 senesinde yeğeni kutbeddîn’in, nusaybin’de eyyûbî sultânı âdil adına hutbe okutması üzerine harekete geçen nûreddîn, nusaybin şehrini aldı ve kaleyi ele geçireceği sırada, muzaffereddîn gökböri’nin musul ve çevresine sefer düzenlediğini öğrendi. bunun üzerine geri dönen nureddin, durumun sandığı gibi tehlikeli olmadığını görünce, tekrar yeğeninin üzerine yürüdü ve telafer’i zapt etti. fakat, emirlerin çoğu kutbeddîn’in yardımına geldiler. yapılan savaşta mağlup olan nureddin, musul’a dönerek, barış yapmak mecburiyetinde kaldı (1204). bir süre sonra muzaffereddîn gökböri, sultan âdil’e karşı nureddin ile anlaştı. bu ittifaka, türkiye selçukluları sultanı birinci keyhüsrev, halep eyyûbîlerinden melik zâhir ve erzurum hâkimi tuğrulşâh da katıldı. halîfe nâsır’ın araya girmesiyle müslümanlar arasında muhtemel büyük bir savaş önlendi. sultan âdil, habur ve nusaybin’in kendisinde kalması şartıyla anlaşmaya razı oldu. nureddin arslanşâh tutulduğu hastalıktan kurtulamayarak, 1211 senesi ocak ayında vefat etti.

nureddin arslanşâh’ın vefatından sonra, atabeylik emirler ve şehzadeler arasında mücadele sahası hâline geldi. bu durumdan faydalanan eyyûbî sultanı eşref, 1220’de sincar’ı teslim alarak, zengîlerin buradaki kolunun hâkimiyetine son verdi. nâsıreddîn mahmud’un 1223 senesinde ölmesiyle, musul’daki zengîler hâkimiyeti de sona erdi.

zengîlerin hâkim olduğu bölgelerde halk, adalet ve emniyet içinde yaşıyordu. bu atabeylik devrinde ziraat her tarafa yayıldı ve özellikle meyvecilik çok gelişti. zengîlerin sağladıkları emniyet sayesinde, ticarî faaliyetler arttı. musul, ortadoğu ile yakındoğu arasında büyük bir ticaret merkezi hâline geldi.

zengîler, selçuklularda olduğu gibi, edebiyatın gelişmesine yardımcı oldular. ahmed bin münir el-kayserânî, müslim bin hazir ve haysa bahsa, bu devirde yetişen belli başlı şairlerdendir. bu dönemde yetişen din âlimleri de çoktur. bunlardan türk asıllı ebû abdullah vâsıtî ve fıkıh âlimi abdullah bin muhammed, en meşhurlarıdır. tarihçiler bakımından zengîlerin dönemi, en zengin devrelerden biridir. meşhur tarihçilerden el-azimî, usâme bin munkız, ibn-i şeddâd ve ibn-ül-esîr bu dönemde yetişmiştir.

güzel sanatlara önem veren zengîler, bir kısmı zamanımıza kadar gelen, çok sayıda mimarî eser yaptırdılar ve pek çok medrese inşa ettirdiler. birinci seyfeddin gâzi, musul’da el-atika adıyla bilinen medreseyi yaptırdı. musul’daki ulu câmiye, birinci seyfeddin gâzi başlamış, nureddin mahmud da tamamlamıştır. bu sebeple câmi, câmi-i nûri adıyla anılmaktadır. zengî atabegleri içinde imar yönünden en çok faaliyet gösteren nureddin mahmud bin zengî’dir. o, suriye’nin önemli bütün şehirlerinin surlarını tamir ettirdi. dımaşk’ta iç kaleye bir cami yaptırdı. yeni bir kapı olarak bâb-ül-ferec’i açtırdı ve dâr-ül-adl denilen bir bina inşâ ettirdi. haftanın iki gününde kendisi burada davalara bakardı. ayrıca dâr-ül-hadîs ile mâristân, yaptırdığı meşhur eserler arasındadır. kendi adına nispetle nûriye adında bir medrese de yaptırdı ki, kabri bunun içindedir. diğer zengî atabegleri devrinde ise, medreset-ül-izziyye, medreset-ül-nûriyye ve kâhiriyye adlarıyla bilinen medreseler yaptırıldı. zengîlerin emirlerinden mücâhiddîn kaymaz da, musul’da cami, tekke, medrese ve köprü gibi birçok mimarî eser inşa ettirdi.

zengîler’in tahta geçiş târihleri

imâdeddîn zengî bin aksungur / 1127
birinci seyfeddîn gâzi / 1146
kutbeddîn mevdûd / 1149
ikinci seyfeddîn gâzi / 1169
birinci izzeddîn mesud / 1176
birinci nûreddîn arslanşâh / 1193
ikinci izzeddîn mesud / 1211
ikinci nûreddîn arslanşâh / 1218
nâsıreddîn mahmud / 1219
yönetimin bedreddîn lü’lü tarafından ele geçirilmesi / 1211

haleb’de

nûreddîn mahmud bin zengî / 1146
nûreddîn ismâil / 1174
musul kolu ile birleşme / 1181